Senin, 03 Oktober 2022

KAUZA HUSI INAN HO AMAN HANORIN OAN: KIIK TENKI HAKRUK NO RESPEITU EMA BOOT

 

 

 KAUZA HUSI INAN HO AMAN HANORIN OAN: 

KIIK TENKI HAKRUK NO RESPEITU EMA BOOT

imajen kopia husi google: jangan bicara

Maioria iha Timor, inan ho aman hanorin oan dezde kiik katak ne’e avo, ama boot, apa boot, ama kiik, apa kiik, maun boot, bin, nst… tenki respeitu no hakruk ba sira. To’o labarik boot no la’o hatene ona mós, sei hanorin ho maneira hanesan ne’e, ba oan sira. Wainhira labarik asessu ba edukasaun formal, iha eskola mós professor sira hanorin ho maneira hanesan, katak tenki respeitu ema idade liu ita no ema kargu boot sira hanesan professor, xefe aldei, xefe suku, forsa militar, polisia, prezidente, nst..tanba ne’e labarik sira respeitu no hakruk loos ba ema boot no ema tuur iha pozisaun ruma.

Rajaun fundamental, ba inan ho aman hanorin oan hanesan ne’e, ho prinsipiu ida katak, oan disiplina di’ak/ hahalok di’ak, sai oan ne’ebé mak susesu iha futuru, ka baibain  inan ho aman hanaran fututu hetan paun fuan ida iha liman laran.

Oan influensiadu ona husi orientasaun no  hanorin inan, aman nian ida ne’e, maka idade joven mós  nafatin mantein hahalok ne’e, iha moris loro-loron nian. Hahu husi kiik to’o boot respeitu no hakruk nafatin ba ema boot no ema ho kargu boot sira. Haree ba realidade orientaun ida ne’e, sai toman ida ba sosiedade, liu-liu prátika sira hanesan kiik hakruk ba ema boot sira, Boot han ketak, kiik han ketak, boot halo sala kiik nonok, boot problema kiik hadok an, boot haruka kiik halo tuir de’it, boot halo sala kiik respeitu no hakruk nafatin, nst…

Ho ida ne’e mak, ohin loron toman ida ne’e, buras loos iha sosiedade nia leet, ema boot halo sala kiik nonok, hakruk nafatin, tauk ko’alia, lider sira halo sala no komete violensia oioin, tauk fó hanoin, tauk  hase, tauk kritika, tauk fó sujestaun. Realidade ema ho kargu boot sira komete korupsaun, violensia domestika, violensia sexual, asedu seksual, abuzu poder, violensia ho tipu oioin  ema maoria hatene maibe hili dalan nonok no la ko’alia buat ruma, ba eru ida ne’e, pior liu tan, tanba de’it kargu boot, ema lubun ba defende sala real ne’ebé ema ne’e komete. Ne’e kauza husi inan ho aman kiik orienta oan respeitu ema boot, se uluk hanorin kritika, sujestaun no fó hanoin ba buat ne’ebe sala eh loos,  pasti  oan to’o idade joven iha hanoin atu hasoru no ko’alia.

Konkorda tebes, inan ho aman nia hanorin katak, respeitu ema boot no ema tuur iha kargu boot sira, maibe la signifika ita tenki nonok no hakruk wainhira sira halo sala, tane as sira nafatin wainhira komete violensia kontra ema, respeitu nafatin sira wainhira komete korupsaun, estraga imajen povu no nasaun ita nonok no hakruk nafatin, trafiku umanu ita louva nafatin, trafiku droga ita respitu no defende nafatin, violensia seksual, violensia domestika, asediu seksual, abuzu  poder ita nonok, respeitu no hakruk nafatin, la’os hanesan ida ne’e. Ita tenki muda pensamentu hodi kontra hahalok ida ne’e, mezmu ema boot no tur kargu boot ruma.

Ita tenki halo separasaun entre ema boot no ema tuur kargu boot ho ema komete violensia, tenki tau keta-ketak, labele kahur no tau buat rua ne’e hamutuk, se lae, ema boot kontinua halo buat hotu tuir vontade, kiik kontinua nonok, louva no respeitu nafatin, mezmu lasatisfas ho realidade ne’e.

Tanba ne’e, ita hotu-hotu tenki konsiente katak atu ema kiik, boot, tuur kargu boot, halo sala dehan sala, loos dehan loos, labele dehan loos ba buat ne’ebé sala no defende buat ne’ebé sala, atu sai fali loos tanba de’it, ema ne’e boot no tuur iha kargu boot.  Importante dehan loos ka sala argumentu hotu-hotu tenki iha faktus no evidensia ne’ebé kredivel, la’os inventadu.

Hodi nune’e ita halokon tiha toman at ida, agora dadaun hala’o hela iha sosiedade leet, ema boot halo sala kiik nonok, pior liu tan ema ho kargu boot halo sala, ema barak defende nafatin eru ne’ebé ema ne’e komete. Tanba de’it pasadu di’ak, komete violensia mós ita respeitu no hakruk nafatin, kria instabilidade ita nonok, halo buat ruma ne’ebé la agradu ba umanu ita nonok, dalaruma louva nafatin. Agora la’os ona  tempu, atu ita hanoin no halo hanesan ne’e, iha sosiedade leet, maibe agora tempu ona, tenki hatuur buat hotu iha nia fatin, sala dehan sala no loos dehan loos mezmu ema boot no tur kargu ruma.

 

 

Kamis, 29 September 2022

HALO LEI HODI GASTA OSAN LA HAREE POVU NIA TERUS

 

HALO LEI HODI GASTA OSAN

LA HAREE POVU NIA TERUS

 

imajen kopia google, Tikus berdasi

Aranka ho muzika, husi Timor oan nian ida hateten nune’e: “Ekonomia sei toos hanesan fatuk, inflasaun mosu sulin hanesan bee, fakar osan ba dezenvolvimentu, sulin ba mai, tama asu bolsu, supermie falun ida, dehan han la bosu, hakarak han barak, para bosu lalais”,https://youtu.be/225THD9-DjY (KLAMAR_Korupsaun).

Iha rejime Demokrasia, lei nu’udar Maromak ne’ebé sidadaun hotu-hotu obrigatoriamente respeitu, hakruk, la’o tuir eh halo tuir, la’os de’it ema hotu hanesan iha Maromak nia oin maibe ema hotu-hotu mós hanesan iha lei nia oin, tantu kiik, boot, avo, metan, mutin, riku, kiak, nst…la iha diferensa iha lei nia oin.

Se mak halo lei ?  Resposta mak ne’e ema. Tanba sa halo lei?  tuir ha'u hanoin, halo lei atu regula, orienta ema tuir dalan loos  no moris iha prosperu, paz no estabilidade nian laran. Maibe ha’u impresta Bob Marley nia liafuan ida dehan nune’e: Ema bulak mak halo lei, ita buka paz no estabilidade, ita sei la hetan. Liafuan seluk atu hateten katak ema kanten, nauk ten, mafia ten, rakus ten mak halo lei,  ita povu buka igualidade, prosperu no ema hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, sei la haten no nunka atu hetan.

Ita hotu-hotu nia observasaun, tinan hirak ba kotuk no to’o agora, nai no lou sira halo lei, ita  nunka hatene, so ita povu rona de’it mak lei inan no lei oan maibe atu dehan saida no regula saida uza oinsa, ita povu nunka hatene, wainhira ita halo buat ruma, mak ema mai dehan, ita kontra lei ida ne’e, husi artigu ida ne’e no alina ida ne’e, ita los maibe dalaruma sai sala  tanba lahatene lei. Maibe nai no lou sira mak halo buat ruma, ema seluk mai dehan kontra lei ida ne’e, artigu ida ne’e no alina ida ne’e, sira mos  dehan halo ida ne’e, tanba tuir lei ida ne’e, tuir artigu ida ne’e no alina ida ne’e, sala maibe dalaruma sai los, tanba  halo lei no hatene lei.

Tanba ne’e nai no lou sira maioria halo lei fó benefisiu ba sira-nia an de’it, povu ne’e ignora tiha no  halo lei nunka haree ba povu nia terus, susar no halerik sira iha baze no area rural sira. Hau impresta muzika Timor oan nian ida dehan nune’e: ibun temi halakon korupsaun maibe sira mak koruptor, https://youtu.be/LhPKjDcorH8, liafuan seluk husi ida ne’e, mak korupsaun ne’e la’os de’it ilegal mak eziste maibe legal mós iha, pior liu legal mak buras liu.

Lei sira ne’ebé nai no lou sira kontenti los halo no promulga mak hanesan lei Pensão Mensal Vitalícia dos Deputados e Outras Regalias, ema lubun oan mak goja, https://www.laohamutuk.org/econ/pension/Law12007PensVitalPNPt.pdf  /  http://jsmp.tl/wp-content/uploads/2013/07/Projeitu-Lei-Pensaun-VItalisia-24_05_16-3.pdf, lei ajudas de custo por deslocaçoões serviço ao estrangeiro https://mj.gov.tl/jornal/lawsTL/RDTL-Law/RDTL-Decree-Laws-P/Decree-Law-2008-23.pdf, lei ida ne’e fo autorizasaun ba nai no lou sira vijita rai liu halo buat hotu uza osan estadu nian hahu husi la’o,han hemu, toba, nst… tuir kustu moris nasaun ne’ebé sira vijita. la’os de’it viajen ba rai liur maibe iha rai laran mos, lei autoriza sira halo hanesan ho sira ba rai  liur, karik toba, xefe hetan $60 no membru sira $30, karik la toba,  xefe $40 no membru sira $20,  kada ema ida,  https://www.mj.gov.tl/jornal/public/docs/2010/traducao/Traducao_DL_Regime_dos_suplementos_Remuneratorios_da_Administracao_Publica.pdf, Lei ida tuir mai ne’e, so halo povu kiik terus aumenta tanba lei autoriza oho povu nia animal sira hanesan  karau, bibi, fahi,  asu, manu iha dalan publiku, kokonrda lei ne’e maibe teki sosializasaun uluk hafoin halo lei ida ne’e https://www.mj.gov.tl/jornal/?q=node/1341, lei barak loos ne’ebé fo benefisiu ba nai no lou sira duke ba povu.

Tanba haree ba realidade nai no lou sira simu kareta estadu nian ida-ida, balun pozisaun rua nune’e kareta mos rua, aumenta salariu ne’ebé kobre ema nain tolu ka hat nian pozisaun, balun simu motor, aumenta salariu ne’ebé kobre ema nain rua ka tolu nian, aumenta osan han, pulsa telemovel, pulsa eletrisidade, nst…

Povu kiik mate ho salariu $115/20, https://pt.countryeconomy.com/mercado-laboral/salario-minimonacional/timor leste maibe nai no lou sira nia salariu mak US$ 2.500, haree link ne’e https://www.mj.gov.tl/jornal/?q=node/852 / https://www.cfp.gov.tl/wp content/uploads/2018/08/Regime-Geral-das Carreiras.pdf

Ho ida ne’e, ha’u impresta muzika Timor oan ida nian dehan  nune’e: ko’alia ami sala, nonok ami terus, boot mak halo aat estadu hadi’a, kiik mak halo aat tau lista mean hanesan ema at,(Vokal Tino), https://youtu.be/YLBS5CoV4vk.

Agora dadaun povu halerik ba bee mós, eletrisidade, Estrada, saude, edukasaun, ekonomia maibe kuitadu nai no lou sira ignora, halo politika rebo-rebo ho liafuan as maibe implementasaun la iha, povu konfuzaun ho matenek ne’ebé nai no lou sira iha. Salariu boot, servisu rezultadu la iha, tun vijita povu estadu selu tan, povu fo han tan maibe la iha mudansa ne’ebé serteza no duradoura iha povu leet, ida ne’e hatudu katak tun buka osan estadu nian no buka hahan no tais povu nian.

Tanba ne’e imi rasik halo konkluzaun, akompaña ho  Timor oan nian muzika hirak tui mai ne’e: 

1.https://youtu.be/YLBS5CoV4vk, (moris kiak iha ha'u rai)

2.https://youtu.be/QRwO62uZLOA, (moe ne'e iha ne'ebe)

3. https://youtu.be/225THD9-DjY, (Korupsaun)

4.https://youtu.be/cpL67ub2QKM.  ( se mak ukun rai ne'e, liu rai ka la'o rai)

 

 

 

 

 

                                

 

 

 

 

 

 

 

Selasa, 27 September 2022

HANOIN : LA’OS REALIDADE, PERMANENTE, FRAZIL

 

HANOIN : LA’OS REALIDADE, PERMANENTE, FRAZIL

imajen kopia husi google

Redasaun badak ida ne'e, ko'alia kona-ba hanoin iha karakteristika tolu, ne'ebe ita infrenta iha moris loron-loron. klaru katak iha balun konkorda no balun diskorda ho argumentu hirak tuir mai. maibe liman nakdedar hakerek. Tanba ne'e, nakloke ba kritika, sujestaun  no ideia sira ne'ebe fo liu husi komentariu.

Ema hotu-hotu iha problema, terus no susar  maibe diferente entre ida ho seluk tanba ema nia moris ho hanoin la hanesan. Tuir koridor idiealista,  ema nia moris loron-loron hasoru problema, ne’e tanba mai husi hanoin, barak liu mai husi hanoin ba futuru  no arepende ho pasadu. Ema ne’ebe hanoin di’ak mak bele hakat liu problema, terus no susar iha moris loron-loron nian, maibe ho hanoin ne’ebe ladi’ak, nafatin hasoru realidade moris ne’e, ho ida ne’e, asuntu sira ne’ebe kiik no fasil sai hanesan asuntu ne’ebe boot no difisil, nune’e susar tebes atu halo no fó solusaun tanba ho hanoin ne’ebe duvida no arepende ka ho hanoin ne’ebe ladi’ak.

Wainhira  loron-loron ho hanoin duvida ba futuru no hanoin arepende ba pasadu ne’ebe terus tebes, signifika moris la iha funsaun ba ita-nia aan no ba ema seluk ka sosiedade tanba buat kiik sai hanesan buat boot no buat fasil halo sai buat ne’ebe difisil liu. Ho iha ne’e, ita-nia prezensa so aumenta problema, terus no susar ba ita-nia aan rasik no posibilidade ba ema seluk tanba halo ema seluk preokupa ho realidade moris ita nian. Tanba ne’e, ema ho hanoin duvida ba futuru no hanoin barak arepende ba pasadu sei lasente no la konsiente furak moris nian loloos.

Oinsa bele hatan ba problema ida ne’e ? pasu dahuluk mak tenki kompriende didi’ak kona-ba, esensia husi lala’ok hanoin ninian, tanba ejistensia konseitu lojiku hotu-hotu mai husi hanoin, hahun ho ida ne'e mak ema halo asaun ruma, ne’ebé dook husi nia poder no kapasidade.

Partikularmente, hanoin iha karakteristika baziku tolu, ne’ebé ema iha mak hanesan: dahuluk hanoin la’os realidade, daruak hanoin provizoriamente, datoluk hanoin frazil. Karakter  hanoin tolu ne’e, sai baze fundamental ba ema ida tanba ida ne’e, presiza buka hatene idak-idak ninia koridor hodi ita bele hakat liu dezafiu no problema iha hanoin.

Ko’alia kona-ba, hanoin la’os realidade, klaru iha ema barak diskorda hanoin ida ne’e, maibe iha ne’e atu argumenta de’it katak, hanoin la’os realidade maibe hanoin baze resposta husi realidade ne’ebé eziste, no hanoin esensia husi abstratu, konseptual husi hanoin ne’ebé iha.

Hanoin mós provizoriamente, serteza balun diskorda ho konseitu ne’e, maibe sita de’it katak, hanoin ne’e la permanente ho rajaun hanoin mai (ya datang), hanoin ba/liu (ya pergi/berlalu) no hanoin mudansa (ya berubah), hanoin mudansa depedende ba situasaun no kondisaun ne’ebé iha, nu’udar ezemplu: moras hanoin hotu iha mudansa, kolen hanoin movimentu la dun di’ak, wainhira bosu hanoin la’o normal maibe kuandu hamlaha hanoin la funsiona ho di’ak  no servisu la maksimal no sai preokupasaun boot.

Hanoin mos frazil, tanba buat ne'ebe ita hanoin, dalaruma loos no dalaruma sala, la’os hanoin hotu-hotu loos no sala, maibe tanba dalaruma fiar demais ba saida mak iha hanoin, nune’e lori ita ba terus, susar no hamosu konflitu, kria violensia no halo hahalok aat tantu ba an no ba ema seluk, tanba hanoin sempre iha mudansa husi segundu ba minutu husi minitu ba oras no husi oras ba loron, tuir kondisaun no situasaun saida de’it mak ita hasoru iha moris.

Tanba ne’e, atu netraliza hanoin ne’ebé iha, presiza auto-dialogu entre pensamentu no sentimentu, depois halo asaun tuir rejultadu dialogu ne’ebé iha. Labele uza semtimentu  ignora pensamentu no keta uza pensamentu ignora sentimentu, atu foti desizaun hodi halo asaun, importante hanoin analiza/auto-dialogu, eskolla rejultadu dialogu no ikus liu mak halo asaun.

  

 

 

 

Rabu, 21 September 2022

Abrão Saldanha: PROBLEMA NE’EBÉ KOMETE HUSI FOINSA’E ESTADU, GOVERNU NO SOSIEDADE HOTU TENKI TAU MATAN

 

Abrão  Saldanha: PROBLEMA NE’EBÉ KOMETE HUSI FOINSA’E

ESTADU, GOVERNU NO SOSIEDADE HOTU TENKI TAU MATAN



Iha loron 21 setembru tinan 2022  nu’udar loron importante ba mundu inkliu Timor Leste  tanba konsidera loron  DAME MUNDIAL.  Ho ida ne’e joven sira ne'ebe haknar an iha organizasaun voluntariu Yuoth Peace Building in Timor Leste (YPBTL) organiza aktividade selebrasaun loron importante ida ne’e ho mrsa dame hahu iha jardin 5 de maiu mai to'o iha rejidensia Sekretariu Estadu Juventude no Desportu Timor Leste nian. Ho tema  DAME MAK SAVE BA DEZENVOLVIMENTU.

Intervensaun badak husi Sua Exelesia Sr. Abrão Saldanha, ba selebrasaun loron Dame Mundial  ida ne’e ba joven sira ne’ebé partisipa iha aktividade refere.

Loos duni iha realidade konflitu ne’ebé mosu iha fatin-fatin rona mak joven nia naran. Problema  entre individu ho individu, individu ho grupu no grupu ho organizasaun sira ne’ebé  eziste iha ita-nia paíz, klaru konflitu hirak ne’e maioria komete husi joven idade produtivu sira maibe sala la’os husi sira maibe liu husi prosesu naruk iha pasadu nune’e responsabilidade ema hotu-hotu nian.

Konflitu, problema no violensia oioin ne’ebé akontese ne’e impaktu husi kolonializasaun Portugal  durante 450 anus no Indonesia durante  24 anus, nune’e inan no aman iha esperensia  no sai hanesan kultura ka toman ida husi familia. Ho ida ne’e, pensamentu ema nian atualidade laharee ba kauza no impktu sira husi pasadu ho ida ne’e, sosiedade sira lais loos  julga  joven nu'udar autor ba konflitu no violensia sira.

Problema sira ne’ebé eziste estadu, governu no sosiedade tomak tenki tau matan tanba ida ne’e  iha ita-nia uma laran rasik. Resolve no tau matan La’os mós ho dalan  hatudu liman ba sira, liu-liu ita-sira joven keta  hanoin aat ba maluk seluk, grupu seluk no organizasaun seluk tanba ida ne’e la di’ak, ne’e sala ona, hahu konflitu mak  iha ne’e tanba iha ona grupu ida di’ak no grupu ida aat, konflitu nia hun mak nee ona, basa joven sira lakon sira-nia auto-istima husi sosiedade, ho ida ne’e sira hakarak afirma  an hodi  halo buat saida de’it mak sira hakarak, tanba ne’e presiza investe ( Abrão Nokosiku Saldanha).

Ironiku liu tan estadu, governu  no familia iha espektativa ka hakarak ida ne’ebé aas ba foinsa’e sira katak joven tenki halo di’ak, atetude di’ak, kria kampu servisu ba an, hahalok di’ak iha sosiedade, sai ai-rin nasaun nian, keta kria konflitu, keta kria problema, kontribui ba paz no estabilidade nasionál, nst…

Estadu, governu no familia haluhan an, tanba sa ? tanba estadu no governu seidauk iha politika serteza ba joven sira, hahú tempu uluk to’o agora, la investe, la kapasita mentalidade joven sira nian, públiku kestiona Sistema edukasaun, ekonomia, kampu servisu menus, nst.. familia barak liu-liu inan no aman, la barik moris mai nia inan aman preokupasaun menus ba oan, preokupasuan naton kona-ba oan nia estudu,   eskola iha ne’ebe ? eskola di’ak ka ladi’ak ?, la prokupa kona-ba han halo nu’usa, servisu oinsa lapreokupa, ba ne’ebé la preokupa, halo saida la preokupa, wainhira oan bo’ot tiha no joven tiha mak inan aman nia espekta los oan atu di’ak, ne’e di’ak oinsa? Oan kikoan  lapreokupa, la preokupa oan nia  eskola, laprokupa oan nia moris, agora joven tiha hahalok hanesan ne’e obriga tenki sai di’ak, ne’e di’ak oinsa? Ne’e labele sala iha joven nia liman, maibe sala ita hotu nian, tanba tinan barak la halo buat ruma ba joven sira, sira sei tinan lima no nen ita halo saida ba sira?  agora sira iha ona tinan ruanulu  no agora buka hakarak ba an lolos, sira halo tun halo sae, sira halo konflitu pasensia.

 

Atu halakon konflitu no hahun kedan husi kiik familia liu-liu inan ho aman tenki tau atensaun masimu ba oan no orienta tuir normas etika no moral familia no sosiedade nian, estadu no governu tenki fasilita formasaun no kapasitasaun sientifiku, teknolojiku  tuir era kontemporanea. Tanba atu joven sai di’ak ne’e la’os baratu, la’os iha loja china ita ba hola de’it maibe estadu, governu no familia tenki investe,tenki fera ulun, tenki ajuda sira, tenki halo lei, fo dalan, tenki iha solusaun ba sira, hamutuk ho joven sira, promove labarik, joven sira-nia talentu, abilidade no kapasidade sira, familia liu-liu inan ho aman diriji no orienta sira hahú husi idade kiik to’o joven, estadu no governu tenki iha politika serteza no kria kondisaun dignu ba labarik no joven sira hotu-hotu ho ida ne’e mak ita bele reduz konflitu no prolema sira ne’ebé komete husi joven sira.( Abrão Nokosiku Saldanha).

Realidade ita observa violensia sai hanesan kultura ida iha sosiedade, atu halo kotu violensia para harii  paz ida duradora tenki iha revolusaun mentalidade hahú husi labarik kiik, joven no idozu atu nune’e hakotu kulturas violensia hodi harii fali paz duradoura iha ita-nia paíz, ne’e hahú husi ema idak-idak. Atu iha paz ida duradora no hahu fali kultura la iha violensia, tenki iha mos dezenvolvimentu setor sira seluk hanesan edukasaun, saude, ekonomika, politika, turizmu, sosial no sira seluk ne’ebé mak bele asesgura iha justisa, ida ne’e estadu, governu, sosiedade no foinsa’e sira presiza hanoin atu halo, liu-liu muda fali imajen ida ita nian ka apelidu ida joven tudador, ne’e so ita rasik mak provas ida ne’e hodi nune’e joven nia apelidu tau fali kontribuidor no autor ba paz no dezenvolvimentu.

Tanba ne’e estadu, governu no sosiedade liu-liu familia tenki tau matan, orienta, diriji oan sira hahu husi kiik to’o idade produtivu ka joven, estadu no governu iha politika klaru ba joven sira, iha asaun ba politika ne’ebé iha ona ba joven sira. hahu hanoin kona-ba oinsa esplora joven sira nia potensia, para hatudu sira-nia kapasidade, abilidade no talentu sira, suporta no motiva  joven sira hodi kore an husi apelidu  dehan halo problemador, esforsu ba joven sira-nia kreatividade oioin, para hatutan joven sira-nia potensia, bele aproveita sira-nia potensia, ba buat ne’ebe mak di’ak liu hodi nune’e halakon konflitu hari paz perfeitu  iha sosiedade.

Tanba ho paz deit mak ita bele garantia estabilidade, tanba sa estabilidade ne’e importante? Antes ba dame iha uluk estabilidade basa estabilidade mak kondisaun ba dezenvolvimentu ida tanba estabilidade ne’e katak kondisaun ne’ebé la iha mudansa, fó oportunidade ba ema atu halo buat hotu iha nia vida tomak, estadu karik iha planu la iha sofre oioin, para altera situasaun ,tanba sira iha adaptasaun oioin, kondisaun ida ne’ebé fó biban ba ema atu halo sevisu, se ida ne’e la iha, servisu sei la iha, ema sei la bele halo sira-nia aprojetu no estadu eh governu labele halo projetu entaun paz ne’e sei la iha nafatin tanba justisa  ne’e la iha. Tanba ne’e mai ita hamutuk kore an tomak husi konflitu hotu-hotu hodi hamrik iha fileira ida solusaun ba povu no rai ida ne’e.

 

 

 

Kamis, 15 September 2022

MEMBRU GAM NO GAR KOMETE KRIMI SEI MULTA $200-$2.000 DOLLAR

 

MEMBRU GAM NO GAR KOMETE KRIMI SEI

MULTA $200-$2.000 DOLLAR

imajen kopia iha google

Iha redasaun ida ne’e ko’alia kona-ba membru GAM no GAR sira ne’ebé komete krimi iha fatin ne’ebe de’it sei hetan sansaun tuir normas husi KRAM ninian. Informasaun sira ne’e hetan husi jornal DIARIU INDEPEDENTE edisaun 2767, pajina 7, publika iha loron sesta 16 fulan setembru tinan 2022, Dili-Timor Leste.

Saida mak GAM no GAR ? liafuan ida ne’e la’os ona buat foun ba sosiedade kontemporanea Timor Leste tanba loron ba loron ema hotu-hotu sempre rona no ko’alia kona-ba ida ne’e.  Ema hotu-hotu nia hatene kona-ba GAM mak Grupu Arte Marsiais no GAR mak Grupu Arte Rituais.

Partikularmente Grupu Arte Marsiais (sigla GAM) sira entre hirak seluk mak hanesan Persaudaraan Setia Hati Terate (sigla PSHT), Ikatan Kera Sakti Putra Timor Leste (sigla IKS-PTL), Kmanek Oan Rai Klaran (sigla KORK), nst…no Grupu Arte Rituais (sigal GAR ) entre hirak seluk mak hanesan 77, nst…ne’ebé eziste iha ita-nia paíz.

Objektivu prinsipal husi GAM no GAR ho nia filozofia sira mak hametin volor relijioza, valor kultural, valor desportivu, valor sosial no kontribui harii sosiedade ida sein konflitu ne’ebé nakonu ho paz no estabilidade hahun husi uma laran, bairu, aldeia, suku, postu administrativu, munisipiu to’o nasionál.

Pratikamente, governu iha Polítika atu hametin no garantia Boas Práticas ba funsionamentu GAM no GAR nia atividade hotu-hotu mak governu konsulta ho entidades relevansia sira hodi kontribui ideia konstrutivu ne’ebé fundamenta lei ida hodi regula GAM no GAR nia aktividade sira iha Timor Leste, ho ida ne’e mak Parlamentu Nasional dekreta lei bazeia ba nu. 1 artigu 95 KRDTL hodi hamosu lei nu. 10/2008 16 julho[1] kona-ba ezersisiu arte marsiais nian.

Haree ba realidade ne’ebé nakonu ho violensia, konflitu, problema iha sosiedade nia let mak governu liu husi konsellu ministru hamosu resolusaun nu.16/2013[2] hodi halo estinsaun ba GAM no GAR iha TL. Maibe iha tinan 2020 governu hamosu resolusaun nu. 4/2020 hodi halo revogasaun ba resolusaun governu nu. 16/2013  kona-ba estinsaun ba GAM. Ho ida ne’e GAM no GAR nia aktividade atual funsiona fila fali.

GAM no GAR bele hala’o  aktividade  iha teritoriu nasionál maibe tenki hakruk no kumpri lei nu.5/2017 19 abril kona-ba regime júridico relativo a pratica de artes maciais, arte rituais, armas brancas, rama ambon e quinta alteração ao codigo penal no regra husi Komisaun Reguladora Arte Marsiais (KRAM) iha paíz TL.

Ho ida ne’e, legalmente ona katak se de’it husi membru GAM no GAR mak komete krimi KRAM sei foti samada tuir diretiva duruak hodi kumpri sansaun administrativu tanba iha segundu diretiva KRAM nian haktuir katak bainhira membru husi GAM no GAR komete infrasaun sei hetan samada atensaun, bele hetan suspensaun ba kualkér aktividade GAM no GAR nian iha teritoriu nasionál no bele aplika koima husi $ 200 to'o $2.000 dollares Amerikanu ba individu ne’ebé komete krimi. Bainhira membru sira husi GAM no GAR komete krimi publiku sei responsabilidade idak-idak nian.

Tanba  ne’e, mai ita hotu-hotu hamutuk tantu labarik, joven, idozu sira, ho filozofia nasionál ida katak harii paz no estabilidade iha uma laran, bairu, aldeia, suku, postu administrativu, munisipiu to’o nasionál, harii sosiedade ida sein konflitu ne’ebé nakonu ho valor relijioza, kultural, sosial ne’ebé la iha deskriminasaun ba rasa, ideolojia, ekonomia, politika, relijiaun no la iha esplorasaun husi ema ba ema no husi sistema ba ema iha ita-nia rain doben Timor Leste hodi nune’e ita sai ezemplu pozitivu ba nasaun sira seluk ne’ebé eziste iha mundu.

 

Referénsia

Jornal da republika, seria I nu. 29

Jornal da República, Resolucão do Governo

jornal DIARIU INDEPEDENTE edisaun 2767, pajina 7, Dili-TL



[1]  Jornal da republika, seria I nu. 29

[2] Jornal da República, Resolucão do Governo

Kamis, 04 Agustus 2022

15 Lirik Muzika Tetun Igreja Nian

 

15 Lirik Muzika Tetun Igreja Nian





 

1. Obrigadu Ba Nai Jesus

 

Obrigadu Ba Hau-Nia Nai

Tan Nia Diak Hau Sei Iha

Obrigadu Ba Nai Jesus

Tan Nia Grasa Hau Sei Moris

 

La Iha Buat Furak Ida Hodi Hau Selu Ba Nai

La Iha Buat Folin Ida Hodi Hau Fo Ba Jesus

 

So Hau Adora, Haleluia

So Hau Hananu, Hahi Jesus

Ne’e Mak Hau Bele

Ne’e Mak Hau Iha Fo Ba Jesus

(Isaias  Soares Guterres)

 

2. As Tebes Jesus Nia Hadomi

 

As Tebes Jesus Nia Hadomi

Boot Tebes Jesusu Nia Hadomi

Luan Ho Klean Jesus Nia Hadomi  Mai Iha Hau

 

Hau Sukat, Sukat La Too

Hau Sura, Sura La Hotu

Jesus  Nia Hadomi Boot Tebes Mai Iha Hau

 

 3. Hanesan Zakeu

 

Hanesan Zakeu Hau Hakarak Sae

Iha Fatin As Liu Hau Bele Too

Hodi Haree No Hateke Ba O

Hodi Bolu Nia Atensaun Mai Hau

 

Hau Presiza O Nai, Hau Presiza O Aman

Hau Kiik Liu Fo O Nia Domin Mai Hau

Hau Husik Buat Hotu Hodi Tuir O

 

Tama Hau Nia Uma Tama Hau Nia Moris

Book Hau Nia Laran  Kura Hau Nia Kanek

Hanorin Hau Moris Santu,

Hau Hakarak Hadomi Nai

Tanba Maromak Mak Folin Liu

Halo Milagre Mai Hau

 

4. Iha O Nia Liman Laran Hakerek Hau Nia Naran

 

Iha O Nia Liman Laran Hakerek Hau Nia Naran

Iha O Nia Liman Laran O Komu Metin Hau

Tebes Hau Gava Aman Diak Hanesan O

Nunka Husik Hau (2x)

 

Obrigadu Aman Tanba O Diak

Obrigadu Aman Tanba O Furak

Obrigadu Aman Tanba O Hadomi

Obrigadu Aman.

 

5. Aman O Diak

 

Aman O Diak, Aman O Diak

O Sempre Diak Mai Hau

Aman Hau Hadomi O 2x

 

Hau Hahi O, Hau Adora O

Hau Kanta Halelui

Aman Hau Hadomi O

 

6. Hanesan Rusa Hakarak Bee

 

Hanesan Rusa Hakarak Bee,

Hanesan Rai Maran Presiza Udan

Hau Nia Fuan Iha Hamrok Ba O

Hau Nia Nai No Liu Rai 2x

 

 

Haruka Udan Mai Jesus

Haruka Udan Iha Fatin Ne’e

Mai O Nia Mota Nai Jesus

Haruka Udan Iha Fatin Ne’e.


7. Obrigadu Jesus Nai Nia Domin Furak Iha Hau Nia Moris Ne’e

 

Obrigadu Jesus,

 Nai Nia Domin Furak

Iha Hau Nia Moris Ne’e

Agradese Ba Hau Nia Jesus

Nai Nia Bensaun Ke Boot

Sulin Hau Nia Moris Ne’e 2x

 

Hau Labele Sura, Hau Labele Sukat

Nai Nia Domin Furak Ne’e

Nai Fo Is Diak Mai Hau

Nai Fo Saude Diak Mai

Ne’e Mos Hau Labele Konta

Obrigadu Jesus Nai Nia Domin Furak

Iha Hau Nia Moris Ne’e.

 

8. Jesus Nia Domin

 

Jesus Nia Domin Furak Tebes Mai Hau

Jesus Nia Moris Nia Fo Mai Iha Hau

Hau Agradese Ba Hau Nia Señor,

Hau Nia Jesus Diak Tebes Mai Iha Hau 2x

 

 

Buat Hotu Ne’ebe Mak Hau Simu Husi Nai

Hanesan Nai Nia Grasa Fo Mai Hau

Hau Labele Koko Atu Dook Husi Jesus

Hau Nia Moris So Presiza Nai Jesus.

 

9. Jesus Kaer Hau Nia Liman

 

Jesus Kaer Hau Liman

Mundu Ne’e Hasoru Susar Oioin

Hau Presiza Jesus Kaer Hau Nia Liman

Hau Presiza Kaer Hau Nia Liman 2x

 

10. Jesus Hein Ita

 

Kristaun Sira Mai Ona Ba

Nai Jesus Nia Hein Ita

Nai Jesus Nia Prontu Perdua Ita Nia Sala

Kristaun Sira Mai Ona Ba  2x

 

Kristaun Sira Lalika Demora Tempu Ne’e

Tempu Ne’e Hela Oituan Deit

Nai Jesus Lakohi Ita Lakon Salvasaun

Kristaun Sira Mai Ona Ba

 

Nai Jesus Nia Prontu Perdua Ita Nia Sala

Kristaun Sira Mai Ona Ba.

 

11. Jesus Diak Mai Iha Hau

 

 Jesus Diak, Diak Mai Hau

Jesus Diak, Diak Mai Hau

Hau Labele Selu Nai Nia Amor

O Jesus Diak, Diak Mai Iha Hau 2x


12. Hau Tuir Kristu

 

Hau Hili Ona Hau Tuir Kristu 3x

La Husik Nia 2x

Hau Husik Mundu Hau Tuir Kristu 3x

La Husik Nia

Kruz Iha Oin, Mundu Iha Kotuk 3x

La Husik Kristu 2x

Maske Hau Mesak Hau Tuir Nafatin 3x

La Husik Kristu 2x

 

Haksolok Hahi Jesus, Hahi Jesus

Hau Hananu Haksolok Hahi Jesus Nune’e Deit

Hau Hananu Haksolok.

 

13. Hau Nia Jesus Nia Diak Tebes

 

Hau Nia Jesus Nia Diak Tebes

Tan Nai Nia Diak Nia Mai Salva Hau 2x

 

Nai Nia Diak Halo Hau Sukat Be La Too

Nai Nia Diak Halo Hau Sura Be Lahotu

Obrigadu Hau Nia Jesus

Hau Hakarak Fo Gloria Deit Ba Nai.


14.  Fila Mai Jesus Simu Ita

 

Hai Igreja Kristu, Fila Mai Jesus Hein Ita

Fila Mai Jesu Simu Ita

Fila Mai Jesus Fo Perdaun Ita 2x

 

Keta Halo O Nia Fuan Toos

Keta Halo O Nia Laran Toos

Jesus Prontu Fo Perdaun  Ita

Jesus Lakohi Loron Ida Keta Lakon Iha Lalehan 2x

 

15.  Nafatin Agradese

 

Hau Nafatin Hahi Ba Nai Jesus

Maske Mundu Nee Susar

Hau Nafatin Adora Ba Nai Jesus

Maske Moris Ne Susar

 

Hau Nafatin Fo Gloria Ba  Jesus

Maske Mundu Nee Susar

Hau Nafatin Agradese Ba Jesus

Maske Moris Nee Susar

 

Hau Nia Vida Nee Folin Laek

Se Laos Tan Nai Jesus

Hau Nia Moris Folin Laek

Se Lalao Ho Nai Jesus

Jesus Hateten Nia Mak Dalan Moris

( Isaia Guterres )

 

Nb. 1. Lirik ruma sala no la iha, kolega sira bele komentariu hodi ha’u bele  hadi’a di’ak liu tan.

2. hatene  muzika igreja nian tetun entaun kolega sira bele komentariu nia lirik iha okos hodi ha’u bele aumenta.

 

 

Selasa, 05 Juli 2022

OBJEKTIVU OAN SUSSESU MAIBÉ ORIENTA OAN IHA UMA HALO SERVISU UMA NIAN


 

OBJEKTIVU OAN SUSSESU MAIBÉ ORIENTA OAN IHA UMA HALO SERVISU UMA NIAN


imajen foti iha google



        Iha redasaun simples ida ne’e, hakerek kona-ba Objektivu Oan Sussesu Maibé Orienta Oan Iha Uma Halo Servisu Uma Nian tanba dalaruma inan, aman, tiu, tia no família hotu hakarak oan susessu maibé iha prosessu atu orienta oan hodi atinji objektivu mak diferente ho realidade moris sosiedade atuál nian tanba hakarak oan nafatin iha uma halo servisu uma laran nian, la fó oportunidade ba oan atu partisipa masimu iha aktividade edukasaun nonfórmal  hodi hasa’e oan nia konesimentu kapasidade no  skill. ho ida ne’e susar los ba oan atu atinji objektivu mak iha katak futuru oan sussesu iha moris ka  aban bainrua hetan paun fuan ida iha liman laran. Atu hatene oituan kona-ba asuntu ida ne’e, mai ita akompaña objervasaun jerál ba realidade sira ne’ebé akontese liu husi hakerek sira tuir mai.

        Realmente inan, aman, tiu, tia no família sira hotu-hotu hakarak oan susessu iha futuru. Atu atinji ojektivu ida ne’e mak inan, aman no família sira haruka oan asessu edukasaun fórmal ne’ebé hahún husi ensinu infantil, ensinu pre-primaria, ensinu primaria, ensinu pre-sekundaria, ensinu sekundaria, ensinu superior, liu tan  Mestradu no Doutoramentu, balun haruka tuir edukasaun nonfórmal,  to'o investe osan barak ba oan ho intensaun ida oan susessu iha futuru. osan ne’ebé inan, aman família iha, esfórsu  husi faan sasan ho modelu faan iha dalan ninin, keos, loja, tutur ka leba la'o iha dalan ninin eh tama no  sai bairu laran, hakiak animal mak faan, balun traballadór ho modelu "buru kasar ", kleaner, fase ema-nia ropa, hein ema-nia oan, seguransa, staf, xefe, diretor, prezidente, nst... balun sai ba rai liur atu  buka servisu, aktividade sira ne’ebé inan aman no família halo ho objektivu ida katak  hetan osan sustenta família no liu-liu selu  oan nia eskola.

        Objektivu no esfórsu di’ak maibé iha realidade eduka no orienta oan la tuir ona mudansa sosiedade kontemporénea ninian. inan aman balun nia modelu hanoin nafatin iha sosiedade antiga entaun eduka oan sira tuir moris sosiedade antigu ninian, la tuir moris sosiedade atuál ninian. oinsa oan susessu iha futuru se eduka oan kontraditoriu ona mudansa sosiedade atuál nian, tanba moris no pensamentu sosiedade dadaun diferentes tebes pensamentu sosiedade antiga nian, ezemplu: uluk, disiplina/ moral/ etika importante no prioridade (se mak disiplina di’ak, fasil hetan servisu); agora, konesimentu, abilidade, kapasidade, skil no esperénsia mak importante no prioridade (se mak intelijénsia fasil hetan servisu). Tanba ne’e la’os ona tempu inan, aman eduka oan ba eskola fila uma halo servisu uma nian kuandu oan la halo tuir entaun hetan baku, tuku, tebe, basa oan, trata, sura kolen sira hotu, sura hanhan, sura osan, ameasa, fó presaun oioin ba oan, hanorin oan ba eskola no fila uma tuir oras hodi halo halo servisu sira uma laran, nst…ho intensaun ida hanorin oan iha disiplina hodi nune’e aban bainrua hetan susessu iha moris ka  "hetan paun fuan ida iha liman laran ne’ebé sira ko'alia".

        Dadaun inan aman, tiu, tia, bin, maun no família balun ho nia pensamentu katak oan ne’ebé di’ak mak oan sira ne’ebé ba eskola tuir oras eskola nian to'o aula hotu fila kedan  mai uma no kontinua servisu uma laran nian hanesan fase bikan, fase ropa, hamos uma laran, hamos area uma nian, kous bebe, hein labarik, lori labarik ba eskola, hein labarik iha eskola fatin, hein keos, hein loja, dader hader nono bee manas, meudia fila tein, kalan tein  nst...no oan la di’ak mak oan sira ne’ebé ba eskola fila uma kleur tanba partisipa aktividade extra hanesan seminariu, debate, diskursu, fórmasaun, nst..,sira hanoin ba badiu lakohi fila uma atu halo servisu uma laran nian, estuda iha uma hanoin finjidu lakohi kaer servisu uma nian, lee materia no buka referénsia ruma iha google uza telemovél hanoin mensajen ho mane ka feto mak lakohi halo servisu, loron servisu la iha tempu estuda kuandu  kalan estuda to’o oras bo’ot hanoin ko’alia ka mensajen ho feto ka mane iha whatsApp, facebook, instagram, nst... ba eskola no fila mai uma servisu to’o kolen dader hader tarde dehan baruk ten lakohi servisu, isin manas, ulun moras, mear toba latan hela lapreokupa tanba hanoin finjidu halo nune’e atu labele halo servisu uma nian, nst...buat di’ak barak ne’ebé oan halo maibé kuandu sala dala ida buat hotu nakfilak ba ladi’ak.

        Ho ida ne’e, ba inan, aman, tiu, tia, bin, maun no família tempu agora la’os ona hanorin oan atu ba eskola fila uma halo servisu uma nian mak dehan oan displina di’ak no matenek kuandu la halo servisu uma nian loron sorin ka la lao tuir eh kontra oras uma nian balun ne'e katak oan ne'e disiplina la iha no beikten, la’os hanesan ne’e.  maibé tempu ida atuál hanorin oan sira oinsa hatene jere tempu hodi halo servisu uma laran nian no partisipa iha atividade sira hanesan eskola, ba fórmasaun, kursu kona-ba lingua no komputador, debate, seminariu, diskursu, tekniku, nst...atu nune’e hasa’e oan sira-nia koñesimentu, kapasidade, abilidade no skill hodi sai ema ida ne’ebé matenek. kuandu oan matenek sei atinji objektivu ne’ebé inan, aman, tiu, tia, família hakarak katak oan susessu iha futuru ka aban bainrua hetan paun fuan ida iha liman laran.

        Nune’e ba oan sira, tenki onestidade ba aktividade hotu-hotu ne’ebé halo iha liur ba inan, aman no família sira mak hela ho, atu nune’e sira hatene kona-ba aktividade saida mak halo iha liur hodi sira labele hanoin katak ba badiu la kohi fila uma halo servisu. Fó hatene hotu aktividade sira ne’ebé halo hanesan ba deskusaun materia eskola nian ho kolega, tuir fórmasaun, tuir seminariu, tuir kursu lian ka komputador, halo aktividade eskola nian, selebra aniversariu kolega nian, nst... kuandu la fó hatene ikus fila tarde ba uma mak hahú husi ne’e problema sei mosu no halo ambiente la seguru iha fatin ne’ebé hela ba no la seguru iha hanoin hamosu vontade la iha, triste, tanis, halo aktividade uma nian la iha espiritu, estuda la di’ak, han, hemu tauk no moe,. atu hirak ne’e labele akontene maka keta bosok inan, aman, bin, maun, família maibé di’ak liu onestidade relasionana ho aktividade hotu-hotu ne’ebé halo.

        Ikus liu atu hateten de’it katak konkorda  inan, aman,tiu, tia, bin, maun, família atu hanorin oan iha uma ho displina di’ak no kaer servisu uma laran nian  maibé hau la konkorda haruka oan nafatin iha uma hodi halo servisu la fó oportunidade ba oan hodi partisipa iha aktividade extra sira hanesan kursu kona-ba lian no komputador, fórmasaun, lideransa, debate, diskursu, seminariu, estuda, tekniku,  nst...tanba ida ne'e hanorin oan atu la matenek la’os matenek, kuandu la matenek susar atinji objektivu ne’ebé iha, maibé kuandu matenek sei atinji objektivu.


Atu sujere de’it ba:

1.  inan, aman, família katak hanorin oan haree mós ba mudansa moris sosiedade nian. hanorin oinsa jere tempu ho di’ak; keta baku, basa, tuku tebe no keta ko’alia liafuan ne’ebé lamerese atu ko’alia ba oan. fó dalan no orienta sira la’o iha dalan loos.(la’os dalan loos sulan oan iha uma halo servisu hotu, la fó oportunidade aprende).

2.  Oan sira katak wainhira inan, aman, família laran di’ak, keta uza ida ne’e hanesan oportunidade ida hodi halo buat hotu tuir ita nian hakarak. nafatin hafórsa espiritu ida katak esfórsu iha situasaun no kondisaun saida de’it ba mehi ne’ebé idak-idak iha, paratisipa nafatin iha aktividade extra sira (edukasaun nonfórmal).

3.Oan sira keta bosok inan, aman, bin, maun no família mak hela ho.

4. lee nain sira karik iha krítika konstrutivu, sujestaun no opiniaun bele halo komentariu iha kraik hodi nune’e ba oin  bele hadi’a no aumenta ideia hotu ne’ebé fó.

 

Hau husu deskulpa karik liafuan ruma sala no la agradu ba ita bo’ot sira-nia laran.

 

                                                                Obrigadu wain

 

                                                                             Ajor Domingos Amaral