Senin, 03 Oktober 2022

KAUZA HUSI INAN HO AMAN HANORIN OAN: KIIK TENKI HAKRUK NO RESPEITU EMA BOOT

 

 

 KAUZA HUSI INAN HO AMAN HANORIN OAN: 

KIIK TENKI HAKRUK NO RESPEITU EMA BOOT

imajen kopia husi google: jangan bicara

Maioria iha Timor, inan ho aman hanorin oan dezde kiik katak ne’e avo, ama boot, apa boot, ama kiik, apa kiik, maun boot, bin, nst… tenki respeitu no hakruk ba sira. To’o labarik boot no la’o hatene ona mós, sei hanorin ho maneira hanesan ne’e, ba oan sira. Wainhira labarik asessu ba edukasaun formal, iha eskola mós professor sira hanorin ho maneira hanesan, katak tenki respeitu ema idade liu ita no ema kargu boot sira hanesan professor, xefe aldei, xefe suku, forsa militar, polisia, prezidente, nst..tanba ne’e labarik sira respeitu no hakruk loos ba ema boot no ema tuur iha pozisaun ruma.

Rajaun fundamental, ba inan ho aman hanorin oan hanesan ne’e, ho prinsipiu ida katak, oan disiplina di’ak/ hahalok di’ak, sai oan ne’ebé mak susesu iha futuru, ka baibain  inan ho aman hanaran fututu hetan paun fuan ida iha liman laran.

Oan influensiadu ona husi orientasaun no  hanorin inan, aman nian ida ne’e, maka idade joven mós  nafatin mantein hahalok ne’e, iha moris loro-loron nian. Hahu husi kiik to’o boot respeitu no hakruk nafatin ba ema boot no ema ho kargu boot sira. Haree ba realidade orientaun ida ne’e, sai toman ida ba sosiedade, liu-liu prátika sira hanesan kiik hakruk ba ema boot sira, Boot han ketak, kiik han ketak, boot halo sala kiik nonok, boot problema kiik hadok an, boot haruka kiik halo tuir de’it, boot halo sala kiik respeitu no hakruk nafatin, nst…

Ho ida ne’e mak, ohin loron toman ida ne’e, buras loos iha sosiedade nia leet, ema boot halo sala kiik nonok, hakruk nafatin, tauk ko’alia, lider sira halo sala no komete violensia oioin, tauk fó hanoin, tauk  hase, tauk kritika, tauk fó sujestaun. Realidade ema ho kargu boot sira komete korupsaun, violensia domestika, violensia sexual, asedu seksual, abuzu poder, violensia ho tipu oioin  ema maoria hatene maibe hili dalan nonok no la ko’alia buat ruma, ba eru ida ne’e, pior liu tan, tanba de’it kargu boot, ema lubun ba defende sala real ne’ebé ema ne’e komete. Ne’e kauza husi inan ho aman kiik orienta oan respeitu ema boot, se uluk hanorin kritika, sujestaun no fó hanoin ba buat ne’ebe sala eh loos,  pasti  oan to’o idade joven iha hanoin atu hasoru no ko’alia.

Konkorda tebes, inan ho aman nia hanorin katak, respeitu ema boot no ema tuur iha kargu boot sira, maibe la signifika ita tenki nonok no hakruk wainhira sira halo sala, tane as sira nafatin wainhira komete violensia kontra ema, respeitu nafatin sira wainhira komete korupsaun, estraga imajen povu no nasaun ita nonok no hakruk nafatin, trafiku umanu ita louva nafatin, trafiku droga ita respitu no defende nafatin, violensia seksual, violensia domestika, asediu seksual, abuzu  poder ita nonok, respeitu no hakruk nafatin, la’os hanesan ida ne’e. Ita tenki muda pensamentu hodi kontra hahalok ida ne’e, mezmu ema boot no tur kargu boot ruma.

Ita tenki halo separasaun entre ema boot no ema tuur kargu boot ho ema komete violensia, tenki tau keta-ketak, labele kahur no tau buat rua ne’e hamutuk, se lae, ema boot kontinua halo buat hotu tuir vontade, kiik kontinua nonok, louva no respeitu nafatin, mezmu lasatisfas ho realidade ne’e.

Tanba ne’e, ita hotu-hotu tenki konsiente katak atu ema kiik, boot, tuur kargu boot, halo sala dehan sala, loos dehan loos, labele dehan loos ba buat ne’ebé sala no defende buat ne’ebé sala, atu sai fali loos tanba de’it, ema ne’e boot no tuur iha kargu boot.  Importante dehan loos ka sala argumentu hotu-hotu tenki iha faktus no evidensia ne’ebé kredivel, la’os inventadu.

Hodi nune’e ita halokon tiha toman at ida, agora dadaun hala’o hela iha sosiedade leet, ema boot halo sala kiik nonok, pior liu tan ema ho kargu boot halo sala, ema barak defende nafatin eru ne’ebé ema ne’e komete. Tanba de’it pasadu di’ak, komete violensia mós ita respeitu no hakruk nafatin, kria instabilidade ita nonok, halo buat ruma ne’ebé la agradu ba umanu ita nonok, dalaruma louva nafatin. Agora la’os ona  tempu, atu ita hanoin no halo hanesan ne’e, iha sosiedade leet, maibe agora tempu ona, tenki hatuur buat hotu iha nia fatin, sala dehan sala no loos dehan loos mezmu ema boot no tur kargu ruma.