KAUZA HUSI INAN HO AMAN HANORIN OAN:
KIIK
TENKI HAKRUK NO RESPEITU EMA BOOT
imajen kopia husi google: jangan bicara |
Maioria iha Timor, inan
ho aman hanorin oan dezde kiik katak ne’e avo, ama boot, apa boot, ama kiik,
apa kiik, maun boot, bin, nst… tenki respeitu no hakruk ba sira. To’o labarik
boot no la’o hatene ona mós, sei hanorin ho maneira hanesan ne’e, ba oan sira.
Wainhira labarik asessu ba edukasaun formal, iha eskola mós professor sira
hanorin ho maneira hanesan, katak tenki respeitu ema idade liu ita no ema kargu
boot sira hanesan professor, xefe aldei, xefe suku, forsa militar, polisia, prezidente,
nst..tanba ne’e labarik sira respeitu no hakruk loos ba ema boot no ema tuur
iha pozisaun ruma.
Rajaun fundamental, ba
inan ho aman hanorin oan hanesan ne’e, ho prinsipiu ida katak, oan disiplina
di’ak/ hahalok di’ak, sai oan ne’ebé mak susesu iha futuru, ka baibain inan ho aman hanaran fututu hetan paun
fuan ida iha liman laran.
Oan influensiadu ona husi
orientasaun no hanorin inan, aman nian
ida ne’e, maka idade joven mós nafatin mantein
hahalok ne’e, iha moris loro-loron nian. Hahu husi kiik to’o boot respeitu no
hakruk nafatin ba ema boot no ema ho kargu boot sira. Haree ba realidade
orientaun ida ne’e, sai toman ida ba sosiedade, liu-liu prátika sira hanesan kiik
hakruk ba ema boot sira, Boot han ketak, kiik han ketak, boot halo sala kiik
nonok, boot problema kiik hadok an, boot haruka kiik halo tuir de’it, boot halo
sala kiik respeitu no hakruk nafatin, nst…
Ho ida ne’e mak, ohin
loron toman ida ne’e, buras loos iha sosiedade nia leet, ema boot halo sala
kiik nonok, hakruk nafatin, tauk ko’alia, lider sira halo sala no komete
violensia oioin, tauk fó hanoin, tauk
hase, tauk kritika, tauk fó sujestaun. Realidade ema ho kargu boot sira
komete korupsaun, violensia domestika, violensia sexual, asedu seksual, abuzu
poder, violensia ho tipu oioin ema
maoria hatene maibe hili dalan nonok no la ko’alia buat ruma, ba eru ida ne’e,
pior liu tan, tanba de’it kargu boot, ema lubun ba defende sala real ne’ebé ema
ne’e komete. Ne’e kauza husi inan ho aman kiik orienta oan respeitu ema boot,
se uluk hanorin kritika, sujestaun no fó hanoin ba buat ne’ebe sala eh loos, pasti oan to’o idade joven iha hanoin atu hasoru no
ko’alia.
Konkorda tebes, inan ho
aman nia hanorin katak, respeitu ema boot no ema tuur iha kargu boot sira,
maibe la signifika ita tenki nonok no hakruk wainhira sira halo sala, tane as
sira nafatin wainhira komete violensia kontra ema, respeitu nafatin sira
wainhira komete korupsaun, estraga imajen povu no nasaun ita nonok no hakruk
nafatin, trafiku umanu ita louva nafatin, trafiku droga ita respitu no defende
nafatin, violensia seksual, violensia domestika, asediu seksual, abuzu poder ita nonok, respeitu no hakruk nafatin,
la’os hanesan ida ne’e. Ita tenki muda pensamentu hodi kontra hahalok ida ne’e,
mezmu ema boot no tur kargu boot ruma.
Ita tenki halo separasaun
entre ema boot no ema tuur kargu boot ho ema komete violensia, tenki tau
keta-ketak, labele kahur no tau buat rua ne’e hamutuk, se lae, ema boot
kontinua halo buat hotu tuir vontade, kiik kontinua nonok, louva no respeitu
nafatin, mezmu lasatisfas ho realidade ne’e.
Tanba ne’e, ita hotu-hotu
tenki konsiente katak atu ema kiik, boot, tuur kargu boot, halo sala dehan
sala, loos dehan loos, labele dehan loos ba buat ne’ebé sala no defende buat ne’ebé
sala, atu sai fali loos tanba de’it, ema ne’e boot no tuur iha kargu boot. Importante dehan loos ka sala argumentu
hotu-hotu tenki iha faktus no evidensia ne’ebé kredivel, la’os inventadu.
Hodi nune’e ita halokon
tiha toman at ida, agora dadaun hala’o hela iha sosiedade leet, ema boot halo
sala kiik nonok, pior liu tan ema ho kargu boot halo sala, ema barak defende
nafatin eru ne’ebé ema ne’e komete. Tanba de’it pasadu di’ak, komete violensia
mós ita respeitu no hakruk nafatin, kria instabilidade ita nonok, halo buat
ruma ne’ebé la agradu ba umanu ita nonok, dalaruma louva nafatin. Agora la’os
ona tempu, atu ita hanoin no halo
hanesan ne’e, iha sosiedade leet, maibe agora tempu ona, tenki hatuur buat hotu
iha nia fatin, sala dehan sala no loos dehan loos mezmu ema boot no tur kargu ruma.