Selasa, 29 Oktober 2019

Prossesu halo Kartaun Eleitoral iha Munisipiu Dili




Prossesu Atuál halo kartaun Eleitoral iha munisipiu Dili


Sidadaun iha nasaun ida tenki iha kartaun Identidade hanesan iha ita-nia nasaun Timor-Leste sidadaun iha kartaun identidade no iha mós kartaun seluk ne'ebé importante. sidadaun sira halo kartaun identidade presiza prossesu no iha prossesu ne'e presiza mós informasaun, ho ida ne'e mak  Iha sidadaun barak mak seidauk hetan informasaun kona-ba prossesu halo kartaun eleitoral. iha sidadaun lubun balun hetan informasaun kona-ba prossesu halo kartaun eleitoral maibe informasaun ne'ebé hetan sei utiliza sistema uluk ka simplesmente seidauk uza dokumentus balun hosi suku mak sidadaun ne'e horik ba. Realmente sistema dadaun ne'e utiliza ona dokumentus balun hosi suku ne'ebé ita iha ba.Tanba husi informasaun hirak ne'e mak halo sidadaun ne'ebé trata kartaun Eleitoral preokupadu ho dokumentus ne'ebé prisiza, iha balun to'o iha fatin halo kartaun eleitoral maibe dokumentus inkompletu entaun fila fali hodi hadi'a dokumentus hirak mak sei falla no aumenta dokumentus hirak ne'ebé seidauk iha. 
Problema hirak ne'ebé iha leten Ohin ha'u hasoru, haree no akompaña joven no idoju balun iha fatin halo kartaun eleitoral minisipiu Dili nian. ho ida ne'e mak ha'u hakarak fahe informasaun balun ne'ebé hetan ba joven, idoju ka maluk sira ne'ebé atu halo kartaun eleitoral no hakarak muda hela fatin, hadi'a naran, lakon maibe informasaun seidauk hatene, balun hetan no hatene informasaun maibe fatin la hatene, tuir mai ita akompaña hamutuk informasaun hirak ne'ebé presiza tebes hodi halo kartaun eleitoral espesifiku ba munisipiu Dili nian.

Espesifiku ba sidadaun sira ne'ebé hela iha Dili ho idade 17 ba leten atu halo kartaun eleitoral foun, hirak ne'ebé halo ona maibe presiza hadi'a identidade, muda hela fatin, kartaun lakon, direitamente ba iha STAE munisipiu Dili nian.
Dokumentus sira ne'ebé presiza mak hanesan:
A. sidadaun ne'ebé Rejistu kartaun eleitoral foun dokumentus komprovativus ne'ebé presiza mak hanesan:
-Sertidaun Nasimemtu Republika Demokratika Timor Leste (SN-RDTL), Sertidaun Batismu hosi igreja (SB), Billeti identidade Reppublika Demokratika Timor Leste (BI-RDTL), Passaporte Republika Demokratika Timor Leste ne'ebé sei Validu (P-RDTL), dokumentus hirak ne'e kualker ida maibe kopi no lori ho orijinal ba iha fatin rejistu;
- Lori mós Deklarasaun husi Xefé Suku;

B. sidadaun ne'ebé halo tiha ona kartaun Eleitoral maibe sei sala iha Naran, Data moris, Moris fatin, Hela fatin, dokumentus hirak ne'ebé presiza mak hanesan:
- Sertidaun Nasimentu (SN-RDTL), Sertidaun Batismu husi igreja, BI-RDTL, entre hirak ne'e kopi tahan ida no lori ho orijinal ba fatin rejistu;

C. Ba sidadaun ne'ebé halo tiha ona kartaun eleitoral maibe hakarak muda hela fatin entaun dokumentus hirak ne'ebé presiza mak hanesan:
- Deklarasaun husi Xefé Suku Destinadu ( atu muda ba); 
- Sertidaun RDTL, Sertidaun Batismu husi igreja, BI-RDTL, Pasaporte RDTL validu,  entre hirak ne'e kopi tahan ida no lori ho orijinal ba iha fatin rejistu;

D. Sidadaun ne'ebé halo tiha ona kartaun eleitoral maibe lakon tiha ona, atu halo fali dokumentus hirak ne'ebé presiza mak hanesan:
- Deklarasaun husi Polisia Nasional Timor Leste ( PNTL)
- Sertidaun RDTL, Sertidaun Batismu husi igreja, BI-RDTL, Pasaporte RDTL validu, entre dokumentus hirak ne'e kopi tahan ida no lori ho orijinal ba fatin rejistu.
Entre dokumentus Hirak ne'ebé prisiza husi parte A to'o D Map bele kór oi-oin signifika kualker kór Map ne'ebé sidadaun sira lori ba iha fatin rejistu.
horas atu rejistu tuir horas servisu nian signifika iha tuku 8:45-11:15 Dader no 14:00-16:00 lorokraik Oras Timor Leste. 

Ida ne'e mak prosessu halo Kartaun Eleitoral iha Munisipiu Dili nian.
sorin seluk keta haluha disiplina mós iha hatais signifika hatais tenki faru gola, tau sapatu, keta hatais kalsa badak, faru la iha gola, la tau sapatu.

Informasaun kompletu no klaru liu ba direitamente iha Administrasaun Estatal Munisipiu Dili nian.









Sabtu, 26 Oktober 2019

Ensinu Sekundaria 12 Novembru Primeiru Lugar ba kompetisaun Ginastika iha Timor-Leste





Ensinu Sekundaria 12 Novembru Primeiru Lugar ba kompetisaun Ginastika iha Timor-Leste

Jogu Eskolar tinan Akedémiku 2019 ne'ebé realiza hosi Federasaun Desportu Akadémika Timor-Leste ( FDA-TL ) ho tema Promove Físiku saúdavel, Kakutak Matenek no Neon Badinas, aktividade refere Inisiu iha loron 22 no remata iha loron 30 fulan Outubru tinan 2019.

Dili Gedung Matahari Terbit ( GMT ) loron  20/10/2019, Kompetisaun Ginastika ne'ebé realiza hosi FDA-TL tinan akadémika 2019 iha kompetesaun refere partisipa maximu hosi Ensinu Sekundaria sira hanesan: Paulo VI, São Pedro, Fitun Naroman Timor Leste (FINANTIL),  SACROSES, ANUR.
iha kompetisaun refere ensinu sekundaria 12 Novembru mak sai Primeiru lugar, segundu lugar hosi ensinu sekundaria 4 Setembru no terseiru Lugar hosi Ensinu Sekundaria ANUR.

iha fatin hanesan, Treinadór hosi ekipa Ginastika Ensinu Sekundaria 12 Novembru Prof. Fernando Xavier hateten durante ami-nia preparasaun hetan difikuldade barak no estudante mós iha ferias nia laran maibé ha'u esforsu an hodi buka sira no  kontaktu sira ida-idak ikus konsege duni mai no hahú ami-nia preparasaun, durante prosessu preparasaun ha'u fó hanoin no motiva sira atu sira iha vontade no espiritu nafatin hodi treinu, ikus estudante hirak ne'e hatudu duni sira-nia espiritu Ginastiku hodi kompete ho ensinu sekundaria sira seluk mak ohin hatudu rezultadu ne'ebé di'ak ka nu'udar primeiru lugar iha kompetisaun ne'e, Ha'u kontenti tebes ho rezultadu ne'e no  ha'u mós agradese ba estudante sira-nia esforsu tomak.  sorin seluk Xefé Ginastika hosi Ekipa Ensinu Sekundaria 12 Novembru Delmenzina Sari Geronimo  Senti Kontenti tanba bele hetan Primeiru lugar iha kopetisaun ne'e. Mezmu Iha ami-nia preparasaun semana ida de'it maibe tanba ami hotu-hotu iha vontade  mak ohin loron ami bele hetan rezultadu di'ak iha kompetisaun ne'e.

Iha fatin hanesan, Xefé hosi ekipa Ginastika 4 Setembru Israel Soares senti kontenti tebes tanba bele lori ha'u-nia ekipa hetan segundu lugar iha kompetisaun ne'e, mezmu iha ami-nia preparasaun minimu tebes maibe grasa maromak nian ami hetan rezultadu ne'ebé di'ak.

Sorin seluk, Xefé ekipa Ginastika Ensinu Sekundaria ANUR Irenia Coreia Maria da Costa Senti kontenti tebes no agradese ba aman maromak nia tulun, nia espiritu  hamutuk ho ami hodi lori esinu sekundaria ANUR tuir kompetisaun Ginastika  hetan terseiru lugar.


"Físiku Saúdavel, Kakutak matenek, Neon Badinas hodi lori Timor- Leste hadook an hosi konflitu mental no físiku hodi haburas no hametin liu tan paz, estabilidade iha ita rai no  ba mundu".

Paz iha fuan.........!
paz iha kakutak......!
paz iha asaun..........!
paz iha individu.......!
paz ba Timor............!
paz ba mundu............!


hosi: Ajor Domingos Amaral

Kamis, 24 Oktober 2019

Formasaun ho tema Jestaun Lideransa

FORMASAUN BA LORON SEGUNDU IHA POLO  UNIVERSITARIU UNTL  ERMERA ( GLENO ) HO TEMA GESTAUN LIDERANSA 

Formadór Prof. Dr. Zeto Costta

Konteudu:
I Parte: 
-Lia mak loke
- Prinsipiu Lider
- Estilu Lideransa
- Tipu Lideransa
- Treinamentu
- Relasionamentu/ Harmonia
II parte :
- Papel Lidér ba Futuru
-Kompeténsia Lidér
-Habilidade Lidér ba Futuru
-Lia mak taka

Lia mak Loke
Formasaun ba loron segundu iha Polu Universitariu Universidade Nasional Timor Lorosa'e munisipiu Ermera Portu administrativu Gleno ho tema ne'ebé interesante tebes ba Partisipantes lider Assosiasaun Fakuldade no membru ka reprezentante Klubu Estudu kada Fakuldade sira ne'ebé hamahan an iha UNTL. Iha Formasaun ba loron da-rua inportante tebes tanba haklean no hariku koñesimentu, abilidade Lider Assosiasaun no reprezentante klubu estudu sira nian hodi sai lider ne'ebé di'ak ba tempu agora no iha futuru," buat ne'ebé ita hala'o iha passadu mak ohin transforma ita ba  realidade hanesan ne'e no buat ne'ebé ita hala'o agora mak transforma ita iha futuru ne'ebé di'ak".
Ema hotu-hotu moris iha ona espiritu ida lider tantu feto, mane, ferik,katuas, labarik, hotu-hotu iha potensia ida lider. iha matenek nain balun hateten nu'une:
"Leadership is not about you get, it is about what you give and Leadership is not about authority, it is about Responsability, while others are making excuses", ( Leader in you).

Prinsipiu Lider:
Realmente lider tenki iha nia Prinsipiu, atu atinji prinsipiu ne'ebé iha liu hosi meiu oi-oin, entre meiu hirak ne'e bele muda hodi atinji propozitu ka prinsipiu ne'ebé iha maibe importante keta muda prinsipiu mak iha. antes ita kontinua paragrafu tuir mai ita destingi uluk Lider no lideransa:
koñesimentu jeral kona-ba Lider ema ne'ebé iha habilidade diriji/ xefé iha ekipa/ grupu, familia ba nia vizaun iha futuru. sorin seluk lider ema ne'ebé influensia ema seluk ho forma pozitivu hodi atinji objektivu komum.
Koñesimentu komum ba konseitu lider mak hanesan Arte ida ne'ebé iha hodi komanda ema sira liu husi mentalidade, influensia pozitivu, komportamentus, kapasidade, kualidade ida mós husi lider, nst...
entaun diferentemente entre konseitu Lider no Lideransa: lider katak ema ne'ebé iha kualidade autoridade ka Xefé; lideransa katak kualidade ida husi lider ne'ebé lidera/ komanda ka manda ema ho pozisaun mak iha. iha disionariu no teoria lubun boot defini tuir ida-idak nia linguajen maibe esénsia husi lider no lideransa pratikamente nafatin diferente tuir ida-idak nia sentidu rasik.

Estilu Lideransa:
Universalmente iha mundu adapta sistema Oi-oin iha ida-idak nia nasaun no lider sira mós iha estilu ne'ebé oi-oin hodi ukun iha sira-nia nasaun, sorin seluk la'os de'it lider sira ne'ebé ukun nasaun maibe individu ida-idak mós iha estilu lideransa diferente iha vida kontidiana. tuir mai estilu Lideransa hirak ne'ebé ita hasoru no hala'o iha vida kontidiana mak hanesan:
-Lideransa Autokratiku
-Lideransa Demokratiku
-Lideransa Aristrokratiku
-Lideransa Liberal
-Lideransa Situasional, nst...
Realmente Estilu lideransa hirak ne'e mak ita pratika no hasoru iha moris loro-loron. Pratikamente diferente Estilu hirak ne'e iha esensia, sentidu no signifikadu  ne'ebé ida-idak  iha.

Lideransa Autokratiku:
iha estilu lideransa ida ne'e pratikamente soberanu ne'ebé governa ho nia autoridade absolutamente no tipu lideransa ida ne'e autoritaria / Diretiva.

Lideransa Demokratiku:  
Pratikamente iha estilu lideransa ida ne'e karakteristika partisipativa / Konsultiva, husu opiniaun no ideia husi membru sira hotu hodi foti desizaun.

Lideransa Aristokratiku:
Iha estilu lideransa ida ne'e nia mós rona ema seluk nia opiniaun maibe desijaun iha lider.

Lideransa Liberal:
Iha tipu lideransa ne'e ema hotu-hotu iha liberdade iha nia ezekusaun ho ekipa ida ne'ebé madura no la nesesita lider sira de'it.

Lideransa Situasional:
iha tipu lideransa ida ne'e koñesimentu jeral ema nian hanaran kontijensia no sorin seluk konsiste iha estilu lideransa ne'ebé maturidade lidera iha situasaun ne'ebé iha ka hetan.
Tipu lideransa hirak ne'e mosu tanba iha realidade ne'ebé mak matenek nain sira observa ba espasu no tempu mak sira iha ba hodi hatur iha teoria. realmente teoria hotu-hotu di'ak maibe teoria ida ne'ebé di'ak liu mak rezolve problema realidade mak iha.
ita husik hela tipu lideransa hodi kontinua ba iha paragrafu tuir mai ho konseitu seluk.

Relasionamentu:
universalmente ema moris iha ona relasaun ho objetu no sujeitu, maibe partikularmente iha foka liu ba relasionamentu husi lideransa nian tanba pratikamente iha lider balun seidauk di'ak no iha balun di'ak. Relasionamentu ne'e hanesan teknika ida ne'ebé iha uza hodi halo ligasaun sintonia no empatia ho ema seluk iha ita-nia vida kontidiana, ho ida ne'e ita presiza iha kapasidade, komunikasaun, komportamentus,  atensaun iha relasaun ne'e.
ita husik hela parte primeiru hakat ba parte segundu nian.

Papel lider ba futuru:
ema hotu-hotu lider tantu labarik kiik, joven, katuas maibé importante mak sai lider ida ne'ebé halo di'ak ba ema hotu nia di'ak iha rai mak nia horik ba.
sai lider ne'ebé bele honestidade iha ema barak nia matan, respeitu hirakiamentu, normas mak iha. Valoriza ema sira ne'ebé iha ita-nia ekipa no ba ema hotu-hotu. sai verdadeiru lideransa liu hosi konfiansa ema hotu-hotu nian. Tanba iha diferente entre lider antigu no lider Futuru sira: ita haree hamutuk iha  kraik:

LIDER ANTINGU
LIDER FUTU

Lider Antigu: Separasaun
Lider ba Futuru: Integrasaun

Superioridade
Igualdede

Autokratiku
Partisipativu

Kumpri ba objektivu
Kumpri ba objektivu no  normas evolutiva

Hetan kulpa
Hetan kauza

Enfase iha  obidensia
endase iha  harmonia

Keta konfuzaun lider antigu mak hakerek iha kraik no lider ba futuru mak hakerek iha okos, ezemplu:
lider antigu : separasaun
lider ba futuru : integrasaun


Iha mós konseitu importante ne'ebé kona-ba diferente entre Xefé ho Lider hanesan tuir mai ne'e:

XEFÉ
LIDER

Xefe: Administra
Lider: Delega

Prioriza prosedimentu
prioriza kona-ba ema

foka ba prezente
foka ba futuru

mahusuk: Halo nu'usa ? Bainhira ?
mahusuk: Saida ? Oinsá ?

Impoin hodi Kontrola 
Inspira konfiansa

konservador
inovador

efisiente
efikaz

superfisial
Autentiku

iha konseitu hirak mak iha leten identifika kona-ba diferente entre lider pasadu/antigu ho lider futuru no kona-ba diferente entre Xefe ho Lider. tuir mai ita hakat ba paragrafu seluk.

Habilidade Lider ba futuru:
Realmente sai lider ne'ebé di'ak iha futuru presiza uza habilidade hodi rezolve problema, Dezenvolve prosessu foun iha sosiedade no iha mós habilidade relasionamentu ne'ebé diferente hanesan habilidade intrapesoais, habilidade interpesoais no habilidade espirituais. Tuir mai ita haree hamutuk habilidade hirak ne'e nia esensia:

Habilidade Intrapesoais:
refere  ba kapasidade individual hodi koñese ka hatene an rasik, pontus importante sira hanesan iha habilidade hodi kontrola, administra ita nia emosaun, sentimentu, pensamentu, relasiona ba autokoñesimentu. autoestima, autoimajen no atitude pozitiva.

Habilidade Interpesoais:
Refere liu ba individual ne'ebé  iha habilidade   relasaun di'ak ho ema seluk ne'ebé integra hodi hatene no responde adekuadamente humoris, temperamentus, motivasaun no deseju, iha artikulasaun no habilidade hatene respeitu, hatene rona, hatene ko'alia.

Habilidade Espiritual:
Refere ba komprensaun individual ba iha Verdadeira natureza infinitu, habilidade ne'ebé lori ekilibriu ba iha moris no paz iha ita-nia laran/ fuan, espesifika ba forsa interior, komprensaun, genosidade, maturidade, reflexaun no meditasaun.

Lia mak taka:
iha formasaun loron da-rua nian aprende buat barak maibe balun konsege kompriende no balun mós seidauk, hirak ne'ebé konsege kompriende hariku ona koñesimentu individual realmente la barak liu no la menus liu maibe kompriende no hatene sa mak aprende iha loron ne'e. No hirak ne'ebé konsege kompriende mak hakerek no lubun balun mós seidauk hakerek iha ne'e, maibe ita atu hatene klean liu kona-ba hirak mak hakerek iha ne'e bele buka ka peskiza iha Livru, google akademika no mós konsulta ba kolega, professor no ema hirak mak kompriende kona-ba asuntu ne'e. importante liu buka, lee, analiza, deskusau.tanba matenek na'in sira hateten "KOÑESIMENTU LA MAI RASIK TANBA NE'E TENKI BUKA KOÑESIMENTU".





Selasa, 22 Oktober 2019

Formasaun ho tema Rezolusaun Konflitu






Formasaun dala uluk iha Polo Universitariu Universidade Nasional Timor Lorosa'e ( UNTL ) Munisipiu Ermera (Gleno) ho tema Rezolusaun Konflitu

Formadó Dr. Armando Amaral

Konteudu:
- Lia mak Loke
- Definisaun Konflitu
- Tipu Konflitu
- Kauza hosi Konflitu
- Identifika kronolojia Konflitu
- Estratejia Rezolve Konflitu
- Sentimentu ba Konflitu
- Konsiderasaun Finais

Lia mak Loke
Formasaun ba dala uluk ka formasan iha loron primeiru iha polo Universitariu Ermera- Gleno ko'alia liu ba Resolusaun konflitu relevansia ba konflitu sira ne'ebé ema hasoru iha vida kontidiana. komflitu hanesan aktus sira ne'ebé mak akontese mai husi humanidade sira ne'ebé ho ideia, hanoin, interese lahanesan kona-ba objektu ka metas ne'ebé sai preoridade ba ema nia moris hodi hamosu desentendimentu husi individu ho individu, grupu ho grupu, individu ho grupu, grupu ho organizasaun, organizasaun ho organizasaun ho nu'une halo ema la konsiente hodi kria komflitu, husi ne'e mak ita hatene katak aktus ne'ebé mosu tanba la iha ema mak moris sen konflitu. Naturalmente komflitu ne'e moris hamotuk ona ho ema hahú husi ema moris mai, komflitu moris ho ema dala ida, sé ema la iha komflitu mós la iha. tuir cesaltino nia haktuir katak sé sosidade atu ba oin la bele hamosu komflitu.

Definisaun Konflitu
Ema hotu-hotu nia koñesimentu jeral ba konseitu konflitu mak guerra ( funu), Desentendimentu, falta harmonia, Kontradisaun ideia, kontradisaun Pensamentu, interese, nst...
iha disionariu Tetún Ofisiál konflitu katak laran-hirus ne'ebé mosu entre ema na'in rua ka grupu.
konseitu hirak ne'e mai ho nia sentidu rasik hodi esplika ba esensia husi konflitu ne'e rasik. ne'e mak koñesimentu jeral kona-ba konseitu konflitu no defini mós tuir disionariu dalen Tetun nian.

Tipu Konflitu
Universalmente diversidade tipu konflitu ne'ebé eziste maibe iha ne'e sita de'it konflitu ne'ebé ita hasoru iha vida kontidiana mak hanesan:
1.konflitu intrapesoál
2.konflitu individu ho individu seluk
3.konflitu individu ho grupu
4.konflitu grupu ho organizasaun
5.konflitu globál/ universal

1.Konflitu intrapesoál, konflitu ne'ebé individu  hasoru iha nia moris, realmente kada  ema ida-idak iha difikuldade no problema oioin tanba ita ser umanu ida ne'ebé inperfeitu. buat ne'ebé iha iha hodi hamosu konflitu iha individu mak Forsa, Frakeza, Ameasa, Oportunidade, buat hirak ne'e ita la kompletu mak halo ita mosu konflitu individu iha vida kontidiana.
2. Konflitu entre individu ho individu, dala barak mosu tanba iha ideia, interese, sentimentu no pensamentru entre individu ho individu seluk. presiza resolve ho integridade signifika honestu entre ideia, hanoin, sentimentu, asaun, normas, nst...ne'ebé tulun hodi fó solusaun.
3.Konflitu Individu ho grupu, dala barak konflitu ne'e mosu entre individu ida hasoru ema barak ka grupu, solusaun atu rezolve alternativu barak maibe tenki analiza ba vantajen no desvantajen husi konflitu ne'ebé iha.
4.Konflitu Grupu ho organizasaun, konglitu ne'e dala barak mosu fó impaktu negativu ba ema barak ne'ebé fora hosi konflitu ne'ebé iha, konflitu ne'e mosu entre ema barak ne'ebé inestruturadu  hasoru organizasaun ne'ebé estruturadu.
5.Konflitu Universal ka Global, konflitu ne'ebé mosu ema hotu-hotu sente nia impaktu, difikuldade, husi konflitu ne'e.ezemplu guerra mundial, impase politika iha pais ida, nst...

Kauza hosi konflitu
Universalmente kauza hosi konflitu ne'ebé mak iha liu hosi diferentes :
1.Metas ( Goals )
2.Valor ( Values )
3.Hanoin, Ideia ( Cognition )
4.Sentimentu ( Affect )
5.Hahalok ( Behavior ), nst...
Buat hirak ne'e mak hun hosi konflitu ne'ebé akontese iha vida kontidiana.

Identifika Kronolojia Konflitu
Realmente ita atu identifika kronoliajia hosi konflitu ne'ebé mak eziste presiza liu hosi mahusuk hirak ne'ebé mak hanesan :
1. Konflitu kona-ba saida ?
2. Tanba sa akontese Konflitu ?
3. Konflitu akontese iha ne'ebé ?
4. Konflitu akontese hodi bainhira ?
5. sé mak envolve iha konflitu ?
6. Oinsá akontese konflitu ?
liu hosi mahusuk hirak ne'e mak lori ita hatene klean kona-ba konflitu ne'ebé akontese ka iha.

Estratejia Rezolve Konflitu
- Rezolve Mesak
-Liu husi ema seluk
- hatene meiu no teknika
- Normas Juridika
- Identifika Rekursus ne'ebé presiza
- Arbitrajen no Mediasaun, nst...

Sentimentu ba konflitu
= Husu deskulpa ba malu
= komprimisiu sei la halo iha Futuru
= Assina Akordu
= Normas
= Punisaun, nst...

Konsiderasaun Finais
Tanba ne'e Liu hosi formasaun ne'e lori ita hatene oinsá halo jestaun ba konflitu ne'ebé ita hasoru iha vida kontidiana, espesifikamente loke no aumenta ita-nia koñesimentu hodi resolve konflitu ne'ebé ita hasoru. liu husi formasaun ne'e orienta ita atu rezolve problema presiza analiza, uza koñesimentu no kapasidade ne'ebé iha hodi tetu dezafiu no solusaun ne'ebé iha, analiza vantajen no desvantajen hodi nu'une rezolve ho solusaun ne'ebé satisfaz entre individu ho individu seluk ba konglitu ne'ebé iha.
Tanba ne'e formasaun extra-kurikular parte  importante mós hodi hasae koñesimentu, abilidade, skil estudante sira nian.

Ermera - Glenu, Loron segunda 21/10/2019

Nb. kontinua edisaun pajina tuir mai.












Jumat, 18 Oktober 2019

Hadomi La'os ho Liafuan

Hadomi la'os ho liafuan maibe liu husi hahalok ne'ebé loos 
 
Naturalmente Ema hotu-hotu iha Domin, husi domin mak ema halo relasaun ba malu hodi moris hamutuk sai família, grupu no sosiedade, entre ema hotu-hotu ne'ebé iha sosiedade laran ka mundu hatene hadomi la'os ema hotu-hotu. iha balun Hadomi ho liafuan de'it pratikamente la iha, balun hadomi ho pratikamente maibe sei konta tuir sa mak halo ona ne'e ba ema seluk ka sura buat ne'ebé nia halo ba ema seluk, balun iha oin dehan hadomi maibe iha kotuk kontrariu ka la hadomi, balun obrigatoriamente hadomi, balun hadomi ho fuan,laran, hahalok, paratikamente ne'ebé di'ak, nst...meiu barak hodi hadomi maibe tuir ida-idak nia maneira atu hadomi ho domin ne'ebé iha.
Hadomi la'os ho ideia ka hanoin de'it presiza asaun konkretu ka hatudu hahalok konkretu ida hodi justifika hadomi ne'ebé iha, wainhira dehan hadomi maibe iha hanoin ka sei ideia de'it ema la bele justifika no la bele hatene katak ida ne'e mak hadomi. iha Biblia hakerek dala uluk hosi joão hateten nu'une:
Anak-anakku, marilah kita mengasihi bukan denggan perkataan atau dengan lidah, tetapi dengan perbuatan dan dalam kebenaran, ( 1 joão 3:18 ).
la'os husi ita-nia ibun hodi hateten hadomi no la'os mós iha fuan laran mak dehan hadomi, la'os mós uza ita-nia nanal hodi hateten hadomi maibe hadomi tenki ho hahalok ne'ebé loos, hadomi nu'udar umanidade, hadomi ho asaun ne'ebé loos hodi nu'une bele hatene no senti hadomi ne'e.
Ita presiza hadomi ita-nia aktividade hotu-hotu ne'ebé ita halo iha moris tantu servisu iha kantor, negosiante, vendedor, traballadór, estudante, Professor, agrikultór, peskadór, kondutór, nst... ita tenki hadomi knar ne'ebé ita iha, la bele hadomi nia rejultadu de'it maibe importante mak hadomi nia prosessu hosi aktividade ne'ebé ita halo hodi nu'une fó  rejultadu di'ak liu tan. ema barak moris di'ak tanba sira uza tempu no oportunidade ne'ebé iha hodi hadomi sira-nia aktividade hotu-hotu. Iha Biblia Surat Paulos bodik ba sarani sira iha Galatia hateten nu'une:
Demikianlah tinggal ketiga hal ini, yaitu Iman, pengharapan dan kasik, dan yang paling besar di antaranya ialah kasih,( 1 korentus 13:13 ).
Iha ita-nia moris no iha ita-nia aktividade hotu-hotu buat ne'ebé importante mak ita tenki iha fiar, esperansa no Domin entre tolu ne'e valor bo'ot liu mak Domin. kuandu fiar, esperansa no Domin mak ema la iha ita-nia moris relasaun ba malu la'os hanesan animal rasional maibe animal irasional no  ita la bele halo aktividade hotu-hotu ho sussesu no moris atu ba ne'ebé ita la hatene, ita la fiar an hodi halo aktividade hotu-hotu ne'ebé iha, esperansa moris nian la iha, buat hotu-hotu ne'ebé ita halo folin laek, rejultadu zero ka buat ne'ebé ita halo atu halo saida, atu ba ne'ebé no kona-ba saida ? ezempu ita iha esperansa ida katak sai ema matenek maibe ita la fiar manorin, la fiar an, la fiar kolega sira ne'ebé fahe koñesimentu mai ita no ita la iha hadomi atu estuda, lakon Domin no vontade atu estuda oinsa ita atinji esperansa ida katak sai ema matenek, entaun presiza valor tolu ne'e la'o hamutuk hodi nu'une ita bele halo aktividade hotu-hotu ho sussesu, ezemplu iha esperansa ida katak sai ema matenek presiza iha fiar an hodi esforsu estuda, fiar manorin sira, fiar ema seluk ne'ebé fahe konesimentu mai ita, Presiza Domin ne'ebé bo'ot hodi hadomi estuda,nst... husi volor tolu ne'e ita bele atinji esperansa ne'ebé iha.
ema hotu-hotu Hakarak moris hakmatek, la iha terus, la iha susar, Harmonia, estabilidade, paz iha mundu dahuluk ema tenki iha Domin hahùn hosi individu relasaun ho individu seluk, forma família, grupu, sosiedade, nasaun ikus ba mundu, domin de'it la sufisiénte presiza hatudu hahalok ne'ebé loos iha vida individu nian, kuandu individu hotu-hotu  la iha Domin ikus la hadomi ona individu seluk realmente mundu sei iha problema barak, la iha paz no estabilidade, iha Biblia surat paulus bodik ba sarani sira iha Galatia hateten nu'une:
Karena itu, selagi masih ada kesempatan bagi kita, marilah kita berbuat baik kepada semua orang, tetapi terutama kawan-kawan kita seiman, ( Galatia 6:10 ).
Naturalmente ema moris ne'e dala ida tanba mate mak rohan ba moris iha mundu ho ida ne'e mak uza moris ne'e halo buat ne'ebé di'ak ba ema hotu-hotu nia di'ak kuandu mate buat hotu-hotu la iha ona só hela de'it memoria. wainhira iha oportunidade dada iis ka sei moris iha mundu ida ne'e di'ak liu hadomi ema seluk ho hahalok ne'ebé di'ak, liu-liu iha familia ida-idak nian. Halo di'ak ba ema seluk la hola ho osan mean no osan  mutin só presiza de'it ita-nia domin ita-nia vontade, ita-nia hadomi hodi nu'une hametin liu tan relasaun nu'udar umanidade iha mundu, realmente difisil sai ema ne'ebé di'ak, mezmu difisil maibe nafatin halo no hatudu hahalok ne'ebé di'ak ba maun, alin,  família, kolega eskola, kolega servisu, no ba ema hotu-hotu ne'ebé iha ita-nia sorin-sorin. Dala barak ita halo di'ak ba ema seluk maibe ita simu resposta ho hahalok ne'ebé la di'ak, ema ne'ebé ita halo hahalok di'ak no ajuda dala ruma bosok ita, ema ne'ebé ita ajuda dala ruma nia halo ita laran moras, ema ne'ebé presiza osan ita ajuda  ikus bosok fali ita, dala ruma ita fó oportunidade hodi servisu maine nia mak estraga ita iha servisu fatin, nst...iha ita-nia moris sempre hasoru ema bosok, nega ita, laran moras ba ita, konta ita, nst...maibe keta laran moras ita halo di'ak ba ema seluk mezmu ema ne'e la fó resposta ne'ebé di'ak maibe iha ema seluk sei halo mai ita di'ak liu tan buat ne'e ita halo ba ema seluk, liu husi ema ne'ebé ita koiñese no balun ita la koiñese. iha Biblia hakerek dala uluk husi Petrus hateten nu'une:
Sebab lebih baik menderita karena berbuat baik, jika hal itu dikehendaki  allah, dari pada menderita karena berbuat jahat, ( 1 Petrus 3: 17 ).
iha ita-nia moris halo buat ne'ebé di'ak ba ema seluk nia di'ak halo de'it, iha valor ne'ebé boot liu halo buat di'ak ba ema seluk mak ita hetan difikuldade iha ita-nia moris duke halo aat ba ema seluk ka halo  buat ne'ebé la di'ak no halo buat ruma la fó benefisiu ba ema seluk mak ita hetan difikuldade valor moris la iha. hamutuk hodi halo buat ne'ebé di'ak ba malu, hadomi malu wainhira hamutuk, ita moris la to'o tima atus ida no rua iha mundu ho ida ne'e uza moris ne'e halo di'ak ba ema seluk hodi nu'une loron ikus ema hateten ka konta ita-nia di'ak. iha musika Timor oan balun hateten nu'une:
(...) nu'udar moris ita ema ida-idak tuir nia dalan Balun moris hetan riku no balun moris hetan kiak maibe ne'e la lori sei rai hotu iha rai nia leten ita-nia loron to'o sei latan iha rai nia okos, (...) ne'eduni sei moris ne'e fó dame ba malu bainhira mate hotu ona, ( Musika husi Matebian Chico Maulohi).
Moris ne'e ida-idak la'o tuir nia koredor maibe buat ne'ebé importante mak halo di'ak ba malu, riku mak ita iha ajuda balun ba maluk kiak sira, fó la'os tanba buka oin hodi ema hotu koñese, fó la'os tanba obrigatoriu maibe fó tanba senti umanidade iha fuan. riku mak ita iha wainhira mate sei la lori, kiak mak ita hasoru mate la lori hotu-hotu tantu riku no kiak iha kuak modelu hanesan, hotu-hotu latan no dodok iha rai-nia okos, ho ida ne'e sei moris ne'e buat ne'ebé ita iha ajuda ba maluk ne'ebé presiza hodi nu'une dame iha ita hanesan mós dame iha rai ida ne'e ka mundu.
Tanba ne'e sei moris ne'e hadomi malu iha hahalok ne'ebé di'ak iha mundu, hatudu buat ne'ebé di'ak ba ema seluk, ajuda malu iha tempu di'ak no tempu susar, Hadomi ita-nia aktividade ne'ebé iha, keta konta ka sura tuir sa mak ita halo ona ba ema seluk.