Minggu, 14 Maret 2021

INISIU TINAN 2020 TIMOR-LESTE TAMA IHA ESTADU EMERJÉNSIA

 

INISIU TINAN 2020 TIMOR-LESTE TAMA

IHA ESTADU EMERJÉNSIA

(I)




Naturalmente Buat hotu-hotu iha mudansa tuir nia natureza  la iha ida mak permanente, ho ida ne’e  inisiu 2020 nu’udar tinan ida ne’ebé  nasaun Timor-Leste tama iha estadu sítiu ka estadu emerjénsia, ida ne’e sei la akontese tan iha tempu sira tuir mai no jerasaun ba jerasaun sira tuir mai  mezmu aban-bainrua sei akontese estadu emerjénsia iha  Timor-Leste maibé iha tinan, situasaun, kondisaun no problema ne’ebé la hanesan. Iha nasaun sira iha mundu inklui Timor-Leste kuandu lider nasaun deklara estadu emerjénsia iha nasaun laran tenki haree ba problema, situasaun no kondisaun ruma ne’ebé fó impaktu negativu ba  sidadaun  hotu-hotu nian aktividade no  nian moris. Ho realidade ne’ebé iha mak hakerek na’in koloka kestaun fundamental ne’ebé lori ita atu hatene kona-ba realidade mak akontese ona, liu hosi kestaun sira  hanesan: oinsá estadu emerjénsia akontese ? tanbasá Timor-Leste tama  iha estadu emerjénsia inisiu tinan 2020 ? objektivu saida kona-ba estadu emerjénsia ? kestaun hirak ne’e hanesan dalan ida atu lori ita hanoin, analiza no hatene  kona-ba realidade ne’ebé akontese ona atu nu’une sai referénsia ida ba ita no jerasaun tuir mai mezmu hakerek lo’os siéntifiku maibé limak nakdedar hakarak hakerek kona-ba realidade ne’e.

Ita-nia Rai koñesidu ho naran Repúblika Demokrátika Timor-Leste nu’udar estadu ida ne’ebé Direitu Demokrátiku,soberanu, indepedénte, unitáriu ne’ebé hatuur ona iha povu nian vontade no iha respeitu ba ema nia dignidade, ho ida ne’e konstituisaun nu’udar istrumentu fundamentál hodi harii Timor-Leste ida ho futuru kmanek, livre, demokrátiku no dezenvolvidu ba sidadaun hotu-hotu, no  konstituisaun hanesan mós abut no hun ba projetu/vizaun sira hodi harii sosiedade ida ne’ebé di’ak liu, justu liu, ne’ebé ita hotu-hotu haree malu hanesan maun ho alin, ho ida ne’e sidadun hotu-hotu hanesan iha lei nia okos tantu governante no povu bai-bain. Relasiona ho Problema  ne’ebé akontese iha nasaun sira iha mundu inklui ita rain Timor-Leste, mak halo lider nasaun sira foti desizaun tuir Konstituisaun idak-idak nian hodi dekreta estadu sítiu iha idak-idak nia nasaun hodi salva sidadaun sira husi problema ne’e. Ho problema  ne’ebé  iha ita rain atu  lider sira dekreta estadu emerjénsia hodi salva povu ka sidadaun sira nian moris husi problema ne’e  maibé tenki tuir Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste tanba nasaun Demokrátiku ema hotu-hotu hakruk ba lei ka iha lei nia okos signifika la iha ema ida mak boot liu lei no kontra lei tantu lider no povu bain-bain.  

Relasiona ho problema ne’e mak Governu liu hosi Primeiru Ministru Sr. Taur Matan Ruak ka liu hosi konsellu Ministru halo karta/ hato’o pedidu ida ba Presidente Repúblika iha loron kuarta-feira 18 fulan marsu tinan 2020 hodi deklara estadu emerjénsia tuir dalan legál,  mak PR haree ba iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste iha kapítulu II kona-ba kompeténsia hakerek iha artigu 85 alina G ko’alia kona-ba Presidente Repúblika iha kompeténsia esklusiva atu deklara estadu sítiu ka estadu emerjénsia, ho Parlamentu Nasionál nia autorizasaun, rona tiha konsellu estadu, governu no konsellu superior Defesa no Seguransa hafoin bele.

Realmente KRDTL fó dalan ona atu deklara estadu emerjénsia, ho dalan legál  ne’e mak liu husi Presidente Repúblika Demokrátika Timor-Leste Sr. Fransisco Guterres Lu’olo halo karta/mensajen ida ba Presidente Parlamentu Nasional Sr. Arão Noé da Costa Amaral iha loron tersa-feira 24 fulan marsu tinan 2020 hodi husu autorizasaun atu nu’une bele deklara entadu sítiu iha teritoriu nasionál. Iha loron kuarta-feira 25 fulan Marsu tinan 2020 iha tuku 08:45 minutus dader mensajen Presidente Repúblika tama iha meja Parlamentu Nasionál. Haree dokumentus husi PR iha imajen sira kraik ne’e:

  

 

 

 

 

 

 

Iha dokumentus hirak ne’e hotu tanba prosesu ida atu atinji lider nasaun nian atu deklara estadu emerjénsia hodi salva povu husi problema ne’ebé mak iha maibé tenki respeitu hirarkia ne’ebé mak iha rejime ida ne’e nia laran no ema hotu-hotu tantu lider iha dever tomak la’o tuir KRDTL hateten hafoin bele deklara estadu sítiu iha teritoriu nasionál.

Iha loron kinta-feira 26 fulan Abril tinan 2020 nu’udar loron dahuluk ba Parlamentu Nasionál deskute kona-ba mensajen/pedidu husi PR nian. Partisipasaun masimu husi Deputadu lijislatura periodu 2018 to’o 2023 hamutuk 65, kompostu husi Grupus polítikus sira ne’ebé asentu iha PN mak hanesan CNRT (21), FRETILIN (23), PLP (8),KHUNTO (5),PD (5), PUDD (1),UDT/FM (2), aprovadu ho votus unanimidade ba pedidu husi PR  atu deklara estadu sítiu ho total votus 64 kontra 0, no abstensaun 0, iha momentu ne’e deputadu na’in ida mak auzensia iha plenaria.

Timor-Leste tama Iha estadu sítiu ka estadu emerjénsia inisiu tinak 2020 tanba haree ba Pandemia mundiál ka virus korona ne’ebé fasil tebes daet ba ema no fasil tebes hakotu ema nian moris, pandemia ka COVID-19 mai la haree ba kór, relijiaun, riku ka ki’ak, beik ka matenek, metan ka mutik, liurai ka atan pandemia refere mai “sapurata” ka la eskolla.  pandemia ne’e akontese dahuluk iha nasaun Cina iha sidade Wuhan  iha loron 1 fulan Dezembru  tinan 2019 ne’ebé ohin loron daet ona ba nasaun sira seluk iha mundu inklui ita-nia nasaun Timor-Leste. Ho ida ne’e mak estadu Timor-Leste liu hosi Presidente Repúblika Sr.Francisco Guterres Lu’olo deklara estadu sítiu ka estadu emerjénsia iha TL hodi nu’une salva povu doben ida ne’e keta kona moras covid-19. Durasaun ba estadu emerjénsia iha TL inisiu tinan 2020 durante loron tolunulu (30) hahú husi oras 00 loron sabadu 28 to’o 26  fulan Abril tinan 2020 Timor-Leste tama iha estadu sítiu ka estadu emerjénsia atu fó dalan ba governu hodi foti no implementa  medida espesífiku sira hodi salva povu husi virus korona. Iha loron sabadu 28 fulan marsu tinan 2020, oras 08:00 (dader) to’o o4:00 (lorokraik) otl,  Primeiru Ministru Sr. Taur Matan Ruak, presidente reiniun konsellu ministru  kona-ba Medidas ezekusaun ba estadu emerjénsia relasiona ho covid-19 ho resultadu aprovadu. Medidadas hirak ne’ebé governu arova no implementa ka dekretu governu ne’e kompostu husi kapítulu 8 no artigu 33 mak hanesan tuir mai ne’e :


KAPÍTULU I

Dispozisaun Jerál

kapítulu ne’e iha artigu 5 ko’alia kona-ba:

1.      objektivu;

2.      ambitu apliksun teritoriál;

3.      prinsipiu no leglidade;

4.      prinsipiu ba igualidade no

5.      prinsipiu ba propriedade.

KAPÍTULU II

Sirkulasaun Internasionál

Iha kapitulu ne’e iha artigu 7 ko’alia kona-ba:

1.      proibisaun estranjeiru sira tama iha teritoriu nasionál;

2.      autorizasaun esénsionál estranjeiru sira tama iha teritoriu nasionál;

3.      estranjeiru responsavél ba transporte ka liberasaun merkadoria importasaun;

4.      kontrolo sanitariu ba tama no sai iha teritoriu nasionál;

5.      proibisaun embarke;

6.      ijolamentu terapéutiku obrigatoriu;

KAPÍTULU III

Sirkulasaun Iha Teritoriu Nasionál No Fiksasaun Rezidénsia

kapítulu ne’e iha artigu 4 ko’alia kona-ba:

1.      ijolamentu obrigatoriu no durasaun ba periodu determinadu;

2.      ijoamentu voluntariu no durasaun ba periodu terminadu

3.      regras ba distansia relasaun sosiál distansia komunisaun metru ida

 

KAPÍTULU IV

Reniaun No Manifestasaun

kapítulu ne’e iha artigu 2 ko’alia kona-ba:

1.      proibisaun ba reniaun no manifestasaun, lable liu ema nain lima;

2.      proibisaun ba relasaun sosiál, kultural no disportiva

KAPÍTULU V

Aktividade Kolektiva Kultu Ka Relijiaun

kapítulu ne’e iha arigu 2 ko’alia kona-ba:

1.      proibisaun eventu relijioza;

2.      realizasaun fúnebre la bele liu ema sanulu.


KAPÍTULU VI

Direitu Ba Inisiativa Ekonomia Privada

kapítulu ne’e iha arigu 4 ko’alia kona-ba:

1.      direitu ba inisiativa ekonomia privada;

2.      suspensaun ba aktividade transposte koletivu no pasajeiru sira;

3.      regras asesu estabelesimentu komersiál no prestasaun servisu mak obrigatoriu uza maskra, fase liman, distasia metru ida;

4.      regras ba merkadu  entre abulante ho kompradór obrigatoriu uza maskra, fase liman, distasia metru ida;

KAPÍTULU VII

Administrasaun Públika

1.      kapítulu ne’e iha arigu 3 ko’alia kona-ba:

2.      funsionamentu servisu prestasaun no aktividade profisionál ba rekursu umanu;

3.      servisu públiku esénsiál;

4.      asessu ba instalasaun ne’ebé funsiona servisu.


KAPÍTULU VIII

Definisaun Finál

1.      kapítulu ne’e iha arigu 6 ko’alia kona-ba:

2.      suspensaun ba aktividade letivas iha rejime presidensiál no instalasaun ba estabelesimentu edukasaun;

3.      ensinu superior no formasaun profisionál;

4.      lsensa no autorizasaun;

5.      forsa no servisu seguransa;

6.  ajente protesaun sivíl no inspetór ba autoridade seguransa alimentar  ekonomia no dever jerál no komprensaun

7.      termu ba viilansia entrada iha vigor.

 

Hahú husi kapítulu I to’o kapítulu VIII totál artigus 33 ba regras ka limitasaun hirak ne’e temporaria maibé sei validu ba sidadaun hotu-hotu durante estadu emerjénsia iha teritoriu nasionál. Sorin seluk iha aktividade balun ne’ebé emerjénsia ligadu ho virus korona sei bele halo movimentasaun ka aktividade maibé iha nafatin limitasaun tuir normas mak eziste ona. Ba regra hirak ne’e atu hatene ida ba ida bele haree iha pajina jornál da Repúblika tanba hakerek na’in deskreve pontus importante sira ne’ebé limita sidadaun sira durante TL tama iha estadu sítiu.

atualmente sidadaun hotu-hotu kumpri no la’o tuir normas ne’ebé egovernu dekreta ona, realmente povu sira idak-idak iha nia uma, aktividade sira paradu, movimentasaun trasposte privadu no publiku paradu,  aktividade negosiasaun diferente ona antes mosu pandemia ne’e, aeroportu no portu taka, nst… agora situasaun  diferente tebes ho situasaun sira uluk ne’ebé seidauk mosu virus korona.

Objektivu husi estadu sítiu ka estadu emerjénsia ne’e mak salva povu Timor-Leste tomak husi virus korona, governu hamutuk ho estadu halo esforsu tomak hakarak lori povu hotu-hotu hadook an husi pandemia ne’e. tanba haree ba esperénsia real ne’ebé akontese iha nasaun sira iha mundu hanesan Cina, Italia, Estadus Unidus Amerika, Korea, Indonesia, Australia, nst..ne’ebé sira-nia sidadaun sira mate liu atus ida kada loron tanba virus korona. Ho esperénsia ida ne’e mak governu hamutuk ho estadu deklara estadu sítiu ka estadu emerjénsia iha ita-nia nasaun hodi nu’une sidadaun sira keta mate hanesan mós nasaun hirak seluk iha mundu.

La’os tanba estadu emerjénsi mak lori  povu hotu-hotu hadook an husi pandemia refere mibé   estadu emerjénsia ne’e hanesan maneira ida atu estadu hamutuk ho governu uza hodi lori povu sira hadook an husi pandemia refere tanba limita ona sidadaun sira halo relasaun sosiál iha teritoriu nasionál. Tanba pandemia refere fasil tebes daet wainhira iha relasaun ema barak iha fatin ida, ho ida ne’e mak liu husi estadu sítiu ne’e bele limita ema iha relasaun ba malu iha bairu, aldeia, suku, postu Administrativu, munisipiu no nasaun labele halo aktividade ruma ne’ebé konsentra ema barak iha fatin ruma atu nu’une Covid-19 keta daet ba ema seluk. Ho ida ne’e mak iha estadu sítiu entaun nu’udar sidadaun iha dever moral hamutuk ho governu no estadu luta hamutuk kontra pandemia refere to’o ita hetan nia rejultadu pozitivu ba ema hotu-hotu nia di’ak.

Objektivu ida tan husi estadu emerjénsia ne’e mak governu hamutuk ho estadu hakarak ema hotu-hotu tantu kiik ka boot,  ferik ka katuas,  metan ka mutin, kiak ka riku, liurai ka atan, agrikultór ka funsionariu hotu-hotu moris livre husi virus korona hodi nu’une moris kontenti no saudavél iha nasaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste nia laran.

Maibe pandmia ne’e bainhira mak termina ita labele hatene tanba virus ne’e la iha matan, laiha tilun, laiha ain, laiha liman, laiha inus, la iha ulun, la iha isin ho ida ne’e ita labele haree,labele  kaer, ita la koñese nia bo’ot ka kiik, aas ka badak, bokur ka krekas, mutin ka metan maibe virus ne’e eziste, iha poder no iha forsa, bele oho ema atus ida no bele oho ema iha mundu durante oras  ida, ho ida ne’e ita labele hatene bainhira mak hotu ka lakon iha mundu ne’e.

 

 

 

Mai hotu-hotu husu ba Maromak no Matebian sira tulun ita hotu-hotu..!

Mai ita hotu respeitu disijaun husi estadu no governu nian..!

Mai ita hamutuk luta kontra virus korona…!

Saude iha ita-nia an…!

“Salva ita-nia vida hanesan salva nasaun nia vida”

 

Saida mak akontese ohin sei diferente ho akontesimentu sira iha tinan atus ida mai mezmu akontese problema hanesan maibé diferente boot tebes.