LIBERDADE MAIBE PRESIZA LEI
Antigamente hahún maromak kria mundu inklui animal rasional no
animal irasional livre atu halo buat hotu-hotu tuir vontade ida-idak nian maibe
entre animal rasional no irasional iha limitasaun. ema mak nu’udar animal
rasional tanba iha hanoin, sentimentu,duvida,servisu hamutuk,ko’alia, relasaun
sosial,nst…kuda,karau,fahi,lekirauk,manu,elefante,nst,nu’udar animal irasional
tanba la iha hanoin,la servisu hamutuk,la ko’alia,nst…entre animal hirak ne’e
iha limitasaun tuir natureza ida-idak nian.hahún maromak kria ema primeiru iha
mundu livre atu halo saida de’it tuir vontade ema nian maibe maromak limita
tiha ema ne’e, iha jardin laran ai-hun hotu-hotu bele ku’u no han nia fuan
maibe iha ai-hun ida iha jardin klaran ne’e keta ku’u no han nia fuan se kuandu ku’u no han nia fuan
sei hetan terus no susar to’o mate,( gênesis,2:15-18).animal irasional iha
liberdade maibe sira mós iha limitasaun hahún kedan maromak kria buat hotu-hotu
iha tasi laran rai maran tanba animal irasional hotu-hotu ema mak haree no tau
naran,(gênesis,2:19).iha regra hirak ne’e objektivu hakesi relasaun
di’ak no metin entre maromak ho ema iha mundu. Antes kontinua husi paragrafu
tuir mai,hakerek nain lori ita hatene lai kona-ba konseitu liberdade no lei
ne’ebé defini husi disionariu ka teoria balun hanesan tuir mai ne’e:
Etimolojikamente
liafuan liberdade husi liafuan latin katak “libertas” signifika kondisaun ida
ne’ebé livre no vontade hodi halo buat hotu-hotu ba nia an tuir nia hakarak ka
indepedensia, no Konseitu liberdade defini husi disionariu tetun ofisiál katak estadu
ka kondisaun la hetan kakesik ka hanetin iha,kondisaun foruk ka livre (tetun
ofisiál,pj.249).tuir disionariu portugues liberdade katak direitu ema ida-idak
nian atu halo saida de’it tuir nia vontade,iha posibilidade atu halo saida
de’it la iha limitasaun,livre arbitriu ka iha poder hodi desidi la iha motivu
husi ema seluk.(disionariu digital da lingua portugues). Etimolojikamente liafuan
lei husi latin katak “Lex”signifika obrigasaun imposta, no Konseitu Lei defini
husi disionariu portugues katak regra ida ne’ebé imposta husi autoridade
estatal,norma ka karakter imperativu,imposta husi ema ne’ebé hodi governa ka
limita ema nia asaun no implika obrigasaun hodi obedensia no iha sansaun
bainhira kontra.(disionariu digital da lingua portugues). Ita hatene ona
konseitu hirak ne’e nia sentidu loloos,tuir mai hakerek nain lori ita hotu hodi
analiza no hanoin kona-ba realidade ohin loron nian.
Historikamente liverdade no lei la’os foin mak ema hatu’ur maibe
desde hahún mundu ne’e eziste maromak kria ona.verdadeiramente liverdade ba ema
hotu-hotu iha sosiedade ka iha familia ida hahún husi ita-nia beiala sira-nia
tempu to’o ohin loron maibe iha limitasaun tuir ida-idak nia familia ne’ebé
horik ba tanba beila dalas ba dalas liuba sira mós kria ona lei ba nia jerasaun
sira hanesan normas kulturais ne’ebé otas ba otas sempre fiar no fó ondra ba
normas sira ne’ebé kria husi beiala sira,ezemplu konkretu ida hanesan: tara
bandu; barlake;bei-oan sira simu bua no malus husi lia-nain;adora kata,dima,belak;tunu
manu fó han bee matan sira; nst…bei-oan sira kuandu la halo tuir normas hirak
ne’e sei hetan terus,susar to’o mate,abitu ida ne’e aktual eziste hela.vantajen
husi beiala sira hatu’ur normas hirak ne’e hodi bei-oan sira hametin fiar no
tuir sa mak beila sira defini ona no hametin relasaun iha kultura ne’ebé beiala
sira husik hela,objektivu hametin relasaun jerasaun ba jerasaun tuir mai.
Realmente atual liberdade ba ema hotu-hotu iha mundu maibe iha
limitasaun tanba opta ona esperensia anterior ne’ebé iha hodi implementa normas
iha idak-idak nia familia,grupu,sosiedade,kultural,servisu fatin,partidus polítikus,organizasaun internasional,organizasaun
noun governamental,estadu,governu,nst..objektivu husi normas hirak ne’e hodi hamentin
paz,estabilidade,regula ema nia komportamentu iha vida loro-loron, bainhira iha
ema ida mak kontra normas hirak ne’ebé opta ona iha falimia ka servisu fatin ka
iha fatin ne’ebé horik ba sei hetan deskriminasaun,punisaun,nst,.
Espesifikamente ba ita-nia nasaun Timor-Leste nu’udar nasaun
direitu demokratiku no liberdade ba nia sidadaun hotu-hotu maibe iha limitasaun
tanba iha konstituisaun rasik hodi orienta ka nu’udar instrumentu fundamental hodi
harii Timor-Leste ida ho futuru kmanek,livre,demokratiku no garante katak nia
sidadaun hotu-hotu iha lei nia okos ka hakruk ba lei.realmente sidadaun ida mak kontra ka komete eru ruma la tuir lei sei
hetan sasaun tuir lei haruka no bele hetan punisaun.
Partikularmente iha instituisaun estadu no governu ka instituisaun
privadu sira iha Timor-Leste iha liberdade ba nia traballador ka funsionariu
sira hodi ezerse ka husu sira nia direitu maibe iha mós normas partikular iha
ida-idak nia instituisaun hodi regula funsionariu ka traballador sira ne’e.objektivu
husi normas hirak ne’e hodi orinta komportamentu traballador ka funsionariu
sira nian hodi nune’e servisu ho loos. Bainhira funsionariu ka traballador sira
kontra ka la la’o tuir normas hirak ne’ebé eziste iha instituisaun ne’e sei
hetan sasaun ka haruka sai husi instituisaun ne’ebé servisu ba.realmente sempre
akontese iha instituisaun sira ne’e tanba funsionariu no traballador sira uza
sala sira-nia liberdade.
Tanba ne’e ita presiza lei hodi limita ita-nia liberdade,la’os iha
lei hodi limita ka halo ita sai atan maibe orienta ita hodi respeitu mós ema seluk
nia liberdade,orienta ita la’o tuir normas mak iha instituisaun sira nian hodi
nune’e ita kontribui ba susesu instituisaun nian no esfesifiku susesu ba ita-nian. se kuandu ema hotu-hotu
livre la iha normas ida mak regula ka orienta ita realmente ita sei moris la
hakmatek,la respeitu malu,la hatene di’ak ka aat,sala ka loos,nst..tanba ema
hotu-hotu moris tuir nia hakarak, halo tuir nia hakarak,servisu ka la servisu
tuir nia hakarak iha instituisaun ida,nst..ho ida ne’e lei nu’udar pontu
fundamental ida iha ita-nia moris,iha instituisaun publiku no privadu.liberdade
no lei naturalmente eziste iha ema nia moris tanba ne’e ita uza liberdade no
lei ne’ebé iha ho di’ak hodi nune’e ita dezenvolve ita-nia an, hodi kontribui
ba susesu iha instituisaun,estadu,governu no nasaun nian.
Referénsia
Biblia. Livru
Gênesis, Kapítulu 2:15-19).
Disionariu Tetun Ofisiál
Disionariu
Digital da Lingua Portuguesa
Https//.Www.Conceito
Liberdade.Com.Asesu 18/07/2019
Https//.Www.Conceito
Lei.Com.Asesu 18/07/2019
Tidak ada komentar:
Posting Komentar